تأملی بر آثار و آرای آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی

سپهر فرزانگی

آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی، به‌عنوان اندیشمندی شناخته می‌شود که علاوه بر مدیریت علمی‌، در حیطه نگارش و تدوین کتب علمی هم از خود کارنامه پرباری به‌جا گذاشته است. آثار متعدد ایشان در حوزه‌های مختلف علوم قرآنی، حدیث، فلسفه، تاریخ، تراجم، اقتصاد اسلامی و... از منابع مرجع برای محققان این حوزه‌ها به‌شمار می‌رود. همچنین مدیریت چند طرح عظیم پژوهشی را می‌توان به سوابق علمی ایشان افزود. این سوابق علمی و عملی، ایشان را به یکی از صاحب‌نظران ممتاز حوزه علوم قرآنی و تفسیر بدل کرده است.

1. کتب قرآنی

1-1. الموسوعة القرآنیة الکبری: المعجم فی فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته
این کتاب موسوعه‌ای عربی در لغات، مفاهیم و اسرار بلاغی قرآن مجید است که تاکنون در بیش از 46 مجلد، به چاپ رسیده است. این مجموعه دربردارنده نصوص لغوی و تفسیری، وجوه قرآن، اختلاف قرائات و معضلات اعراب، به انضمام تحقیقاتی بی‌سابقه و وسیع در فقه‌اللغه قرآن و اسالیب آن است و طالبان تفقه در الفاظ قرآن را از سایر کتب لغت، تفسیر، غریب‌القرآن، وجوه‌القرآن و اعجاز و بلاغت قرآن، بی‌نیاز می‌کند. نام کتاب حکایت از محتوای آن دارد. این عنوان از نام کتاب ابومنصور ثعالبی، دانشمند قرن چهارم و پنجم «فقه‌اللغة و سرّالعربیة» اقتباس شده است. از این عنوان دانسته می‌شود که قرآن خود دارای فقه‌اللغة خاصی است که با اعجاز آن در ارتباط است و این همان چیزی است که قدما و بیش از همه جاحظ، از آن به نظم قرآنی و متأخران به «البیان القرآنی» یا «الاعجاز البیانی» تعبیر کرده‌اند.
این کتاب از یک‌سو در شمار کتب «غریب القرآن» و «مفردات القرآن» است و از سوی دیگر زیرمجموعه کتب «اعجازالقرآن» قرار می‌گیرد. از طرفی می‌توان این کتاب را یک تفسیر موضوعی به حسب کلمات نیز نامید و آن را در زمره کتاب‌های «اعلام‌القرآن» نیز به‌شمار آورد، چه آنکه هر یک از اعلام قرآن در این کتاب، به‌ترتیب حروف معجم، در جای خود مورد بحث قرار گرفته است. امتیازات این اثر تحقیقی را چنین می‌توان برشمرد:
1- گردآوری نصوص لغوی مهم در زمینه لغات مذکور در قرآن، از قدیمی‌ترین معاجم لغوی به ترتیب زمان زندگی مؤلفان تا زمان حاضر؛ بی‌تردید این ویژگی نوعی ابتکار در علم لغت عرب و تطور آن درخصوص لغات قرآن محسوب می‌شود که مفسران را از رجوع به کتاب‌های لغت بی‌نیاز می‌سازد.
2- گردآوری نصوص تفسیری راجع به هر لغت، به ترتیب مذکور در بند اول؛ بدین‌ترتیب سیر تفسیر هر لغت روشن می‌شود و محقق از رجوع به تفاسیر مفصل و بدون فهرست بی‌نیاز می‌گردد.
3- دربرداشتن فقه‌اللغه هر واژه قرآنی از لحاظ لفظ و معنا، جهت دستیابی به ریشه کلمه و معنای اصلی که مادر سایر معانی است.
4- شناخت مشتقات هر واژه قرآنی و سرّ تنوع آنها در قرآن با رعایت مناسبت‌های لفظی و معنوی.
5- گردآوری همه نصوص متفرقه وجوه و نظائر در کتاب‌های «وجوه‌القرآن» با رعایت ترتیب زمانی که پژوهشگران را از مراجعه به این کتاب‌ها بی‌نیاز می‌کند.
6- شرح اعلام قرآنی از لحاظ لفظ و معنا و مباحث تفسیری و تاریخی مربوط به آنها، از جمله آنچه در معاجم یهود و نصاری آمده است و کوشش در شناخت درست اعلام قرآنی.
شاید بتوان شاخص‌ترین امتیاز این کتاب را شرح و توضیح سرّ اعجاز قرآنی در کلمات و شیوه به‌کارگیری آنها دانست. در این معجم، حجم کلمات هر ماده به حسب اهتمام قرآن به آن، اندازه‌گیری می‌شود. گاهی لفظ یا ماده‌ای زیاد و گاهی کم و حتی فقط یک‌بار در قرآن آمده است، یا آنکه یک معنا با الفاظ گوناگون آمده که بررسی آنها ما را به اسراری آگاه می‌کند. به‌طور کلی در این بحث که از آن با عنوان «الاستعمال القرآنی» تعبیر شده، سرّ اعجاز کلمه و رمز سیاق قرآن نهفته است و به این کیفیت در مآخذ دیگر مانند کتب «مفردات» و «اعجاز القرآن» وارد نشده است. بدین‌ترتیب بابی جدید و شیوه‌ای نو در فهم قرآن و اطلاع از اسرار بلاغی آن گشوده شده و علمی به علوم قرآن به نام «علم فقه لغت قرآن» افزوده شده است.

1-2. نصوص فی علوم القرآن
مقصود از «نصوص» کلیه آرا، روایات و اقوالی است که در کتاب‌های تفسیر، علوم قرآن، حدیث، تاریخ قرآن و... درباره مباحث علوم قرآنی وجود دارد و این آرا از کتب اهل‌سنت و شیعه، تنها با رعایت سیر زمانی و بدون در نظر داشتن هیچ امتیاز دیگر گرد آمده است.
این کتاب با هدف جمع‌آوری آرا و کمک به محققان نوشته شده است، تا پژوهشگران بدون صرف وقت در جست‌و‌جوی مطالب، همه را یکجا و آماده برای تحقیق خویش بیابند. بدیهی است بیشترین اقوال در مقدمات تفاسیر و در کتب علوم قرآنی وجود دارد، اما آنها کافی نیست، بلکه باید به همه کتب تفسیر و بلاغت و تاریخ و فهرست، بخصوص فهرست با ارزش ابن‌ندیم سر زد و از لابه‌لای آنها هرجا نصی و نقلی راجع به یکی از مباحث علوم قرآن یافت می‌شود، آنها را جمع کرد و این کاری است که در این کتاب صورت گرفته است و امتیاز آن به حساب می‌آید.
ممکن است گفته شود این اقوال، نظرات و روایات در چند کتاب علوم قرآنی مبسوط از جمله کتاب معتبر «الاتقان فی علوم القرآن» اثر سیوطی آمده است و دیگر نیاز به تألیف و جمع‌آوری آنها نیست. در پاسخ به این اشکال باید گفت: بیشترین نصوص مربوط به علوم قرآنی در کتاب‌های حدیث و تفسیر آمده که در جایی گردآوری نشده است. از طرفی مؤلفان علوم‌قرآنی اکثراً از اهل‌سنت بوده و از روایات و اقوال علمای شیعه بی‌اطلاع بوده‌اند. در این کتاب آرا و نظرات شیعه در کنار اقوال علمای اهل‌سنت آمده است که بهترین وسیله برای مقارنه و مقایسه میان این دو مذهب در بعد علوم قرآنی است و در حقیقت این کتاب یک نوع علوم قرآن مقارن محسوب می‌شود.
قسم اول این کتاب درباره نزول قرآن است که به کیفیت نزول، اولین و آخرین آیات نازل شده و ترتیب نزول سور مکی و مدنی پرداخته است. در قسمت دوم بحث از جمع قرآن و مصاحف و قرائت‌ها مطرح شده است. به همین ترتیب موضوعات مختلف قرآنی از یکدیگر تفکیک و نصوص مربوط به هر موضوع به ترتیب سیر زمانی، از قدیمی‌ترین نصّ موجود آغاز شده و تا عصر حاضر امتداد یافته است. از آنجا که آنچه از یک دانشمند نقل می‌شود، اعم از نظرات شخصی او و منقولات وی از دیگران است، عنوان جامعی در نظر گرفته شده است که شامل همه آرا و اقوال مضبوط در یک اثر باشد برای مثال «ما عندالبخاری فی کیفیة النزول»، «ما عندالطبری فی کیفیة النزول»
و...

 

2. کتب فقهی

کتاب فقهی «نصوص الاقتصاد الاسلامی؛ کتاباً و سنةً و فقهاً» یکی از مهم‌ترین آثار آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی است. این کتاب با هدف جمع‌آوری مصادر و نصوص اصلی مرتبط با اقتصاد اسلامی به رشته تحریر درآمده و شامل آیات و تفاسیر آنها و روایات و نصوص فقهی متعلق به مسائل مالی و اقتصادی است و همه ابواب فقهی مربوط به معاملات و اموال را دربر می‌گیرد.
جامعیت این کتاب پژوهشگران را از مراجعه مستقیم به بسیاری از مصادر بی‌نیاز می‌کند؛ زیرا در حوزه‌های مرتبط با اموال و معاملات، تلاش شده است نصوص اصلی مورد نیاز از کتاب، سنت و فقه، از منابع اصلی همه مذاهب اسلامی گردآوری شود و در اختیار محققان قرار گیرد. بنابراین جمع‌آوری آرا، اقوال و فتاوای فرق مختلف اسلامی که محقق را به کتب و منابع اصلی هر فرقه رهنمون می‌کند، از امتیازات بارز این کتاب است و از این‌رو کتاب حاضر را می‌توان یکی از واسطه‌های سریع دستیابی به نصوص اصلی اسلامی در حوزه فقه معاملات و اموال نامید.
چنانکه گفته شد، رویکرد این کتاب در گردآوری نصوص مربوط به حوزه فقه معاملات، توجه به آرا و اقوال همه مذاهب فقهی است. از این‌رو در حوزه کتاب، سنت و فقه استدلالی جنبه مقارنه به‌خوبی لحاظ شده است. در زمینه مطالعه آیاتی که خطوط کلی معاملات و اقتصاد اسلامی را می‌نمایانند، کتاب «کنزالعرفان» فاضل مقداد، از دانشمندان بزرگ شیعی، و کتاب «احکام القرآن» ابوبکر جصاص، از علمای بزرگ اهل‌سنت مورد نظر قرار گرفته است. همین رویه در کتب تفسیری و حدیثی نیز پیگیری شده است؛ به گونه‌ای که در حوزه تفسیر «التبیان» شیخ طوسی و «الجامع لأحکام القرآن» قرطبی مورد استناد قرار گرفته و در حوزه احادیث، به کتبی نظیر «وسائل‌الشیعه» و «مستدرک الوسائل» در کنار کتاب «کنزالعمال» متقی هندی، از محدثان بزرگ اهل‌سنت، مراجعه شده است.
در آثار فقهی امامیه پس از تفکیک ادوار فقهی، به 1- دوره متقدمان، از عصر غیبت (329) تا زمان درخشش محقق حلی، 2- دوره متأخران از وفات محقق حلی (672) تا زمان درخشش شهید ثانی، 3- دوره متأخر متأخران، از وفات شهید ثانی (965) تا درخشش ابوالحسن اصفهانی (1375) و 4- عصر حاضر، برجسته‌ترین کتب و آثار فقهی که بتوان نمونه‌ای از آرا و اقوال اغلب فقیهان امامیه را از خلال مطالعه آنها دریافت، مورد استناد قرار گرفته است. به موازات منابع فقهی شیعه، مهم‌ترین آثار مکتوب فقهی اهل‌سنت نظیر «المغنی»، «الام» و «بدایة المجتهد» مطالعه شده و مقارنه میان آرا و اقوال فقیهان به عمل آمده است. این مجموعه در 16 مجلد به چاپ رسیده و همه ابواب فقهی مرتبط با اموال و معاملات نظیر بیع، اجاره، مضاربه، جعاله، مواریث و... را دربر گرفته است. ترجمه و تحقیق «الجمل و العقود فی‌العبادات» شیخ طوسی، تصحیح و تحقیق «المقنع» و «الهدایة» شیخ صدوق و آثاری نظیر آنها، نیز از دیگر آثار فقهی ایشان است.

 

3. کتب تقریبی

از آیت‌الله واعظ‌زاده در حوزه تقریب نیز آثار ارزشمندی برجای مانده است:
3-1. الوحدة الاسلامیة؛ عناصرها و موانعها (مجموعة من المقالات و المحاضرات)
آنچنان که از نام و محتوای کتاب روشن است، ضرورت تحقق وحدت اسلامی، محور و هدف نوشتار قرار گرفته است. کتاب در چهار بخش تنظیم شده که در بخش نخست آن، از عناصر و موانع وحدت، همچنین چشم‌اندازها و خطرات تهدیدکننده جهان اسلام، صحبت شده است. در بخش دوم تقریب میان مذاهب اسلامی با تأکید بر مشترکات فقهی، به‌عنوان یکی از راهکارهای وقوع وحدت اسلامی معرفی شده و در بخش سوم حج به عنوان یکی از ظرفیت‌های مهم برای تحقق وحدت، مورد بحث قرار گرفته است و در نهایت در بخش آخر کتاب، حقیقت اسلام، به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل وحدت‌بخش، معرفی شده و مورد بررسی قرار گرفته است.

3-2. ندای وحدت
موضوع این کتاب گفتارها و سخنرانی‌های آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی در رابطه با «وحدت اسلامی» پیش از خطبه‌های نماز جمعه تهران در سال 1370 است. در مقدمه این کتاب به قلم ایشان آمده است:
«وقتی ستاد نماز جمعه تهران از من دعوت کرد، مناسب‌ترین و مهم‌ترین موضوع را مسأله وحدت اسلامی تشخیص دادم. پس بحث خود را با یک مقدمه که شامل فهرست و مطالب مربوط به وحدت اسلامی بود، آغاز کردم.»
اگرچه استاد با توجه به ترتیب موضوعی، سلسله بحث‌های خود را در 10 گفتار پیش‌بینی کرده بودند و به شایستگی از عهده طرح هر بحث در فرصتی کوتاه همچون خطبه‌های نماز جمعه برآمدند، اما با توجه به ناتمام ماندن کل بحث و نیاز به تکمیل آن، نگارش موضوع یازدهم را نیز عهده‌دار شدند، بنابراین کتاب در 11 گفتار تنظیم شد.
مسأله تجرید اختلافات مذهبی از سیاست‌های گذشته، پیشینه و راهکارهای تقریب مذاهب اسلامی، از جمله مهم‌ترین موضوعات طرح شده در کتاب حاضر است.

 

4. کتب تاریخی و شرح‌حال

مهم‌ترین کتاب در این موضوع «زندگی آیت‌الله العظمی بروجردی و مکتب فقهی، اصولی، حدیثی و رجالی وی» است. کتاب حاضر در اصل، گزارش روشنی است از دو اثر علمی از آثار پیشوای بزرگ اسلام، شیخ مشایخ زمان، استاد مدرسان و مراجع عصر، آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی(ره). این دو اثر ارزشمند، پایه و اساس فقه امامیه است. یکی موسوعه و مجموعه «جامع احادیث الشیعة فی احکام الشریعة» که حاوی تمام احادیث فقهی است و دیگری سلسله آثار رجالی استاد، که جدیدترین و کامل‌ترین دستمایه شناخت راویان حدیث است.
آیت‌الله واعظ‌زاده از آنجا که در تألیف اثر اول شرکت و در طبع و نشر دومی مباشرت داشته‌اند، معرفی آن دو را به طالبان سه فن فقه، حدیث و رجال بر ذمّه خود دانسته‌اند و با سابقه شاگردی 11 ساله ایشان در محضر آیت‌الله العظمی بروجردی، احساس وظیفه کرده‌اند که خاطرات و اطلاعات ارزشمند و فراوان خود را از شخصیت ایشان، مانند امانتی به دیگران منتقل کنند.
نسخه فارسی این کتاب در سال 1379 چاپ شده است. پس از آن در سال 1385 نسخه عربی همین کتاب با نام «حیاة الامام البروجردی و آثاره العلمیة و اتجاهه فی‌الفقه و الحدیث و الرجال» با اندکی تفاوت در ساختار، به چاپ رسید. در کتاب حاضر می‌توان با دیدگاه‌های آیت‌الله بروجردی درخصوص تقریب مذاهب اسلامی نیز آشنا شد.

 

5. مجموعه مقالات

5-1. دراسات و بحوث
کتاب «دراسات و بحوث» مجموعه مقالات و مطالعات آیت‌الله واعظ‌زاده به زبان عربی است که در دو جلد به شرح ذیل گردآوری شده است: جلد اول این کتاب مشتمل بر هفت فصل است که مقالاتی در باب قرآن، سنت نبوی، علم رجال و فقه و اصول را در خود جای داده است. در فصل ششم کتاب، مقالات تاریخی ایشان با تأکید بر جلوه‌های تقریب نزد ائمه(ع) و علمای شیعه و سنی در مناطق بصره، کوفه و بغداد، گردآوری شده است. فصل پایانی جلد اول نیز به مکاتبات میان آیت‌الله واعظ‌زاده و شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن‌باز، مفتی عربستان سعودی، اختصاص داده شده است. جلد دوم هم مشتمل بر مقالاتی است که ایشان به زبان فارسی نوشته‌اند و در این کتاب به عربی ترجمه شده است. این جلد از کتاب دربردارنده مقالاتی در حوزه‌های علوم قرآنی، اقتصاد اسلامی، تقریب مذاهب اسلامی و تاریخ فقه و فقها است.

 

5-2. میراث ماندگار
میراث ماندگار، مجموعه مقالات فارسی و عربی و نیز سخنرانی‌های عربی استاد است که برحسب موضوع دسته‌بندی شده است. این مقالات و سخنرانی‌ها، در چند مجله از جمله «رسالة التقریب»، نشریه مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، «رسالة الثقلین»، نشریه مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) و... منتشر شده است.
خود ایشان در مقدمه جلد اول، در ارتباط با «میراث ماندگار» چنین می‌گویند: «مقالاتی که در طول بیش از 50 سال منتشر شده و سخنرانی‌هایی که در همین مدت در مجامع گوناگون و کنگره‌های داخل و خارج کشور ایراد شده است، شامل موضوعات متنوع قرآنی، حدیثی، تاریخی، فلسفی، فقهی، کلامی و ولایی در توصیف اهل‌بیت(ع)، یا گزارش سفرها و کنگره‌ها یا در معرفی کتاب‌هایی مانند کتاب کافی کلینی و نهج البلاغه سید رضی، همچنین شرح حال بزرگان و علمای اسلام یا خاطرات شخصی خودم از حوادث و وقایع مهم از جمله فاجعه مسجد گوهرشاد که تاکنون چاپ
نشده است.
همه این آثار که به نام «میراث ماندگار» در چند مجلد منتشر می‌شود، در حقیقت حاصل زندگی علمی و فرهنگی من است. تجربه یک عمر تلاش علمی در حوزه‌های علمیه مشهد، قم و نجف و در دانشگاه مشهد و چند دانشکده در تهران و همچنین تجربه 11 ساله اینجانب در سمت دبیرکلی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و دانشگاه مذاهب اسلامی وابسته به آن مجمع است.»

 

5-3. امام خمینی و انقلاب اسلامی

بخش عمده این کتاب به مقالات پیرامون امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی ایران اختصاص دارد، هرچند به گفته استاد: «چند مقاله هم راجع به جهان اسلام است که آنها نیز در فضای انقلاب اسلامی و در راستای حاکمیت انقلاب و الهام‌گرفته از افکار بلند امام خمینی(ره) و به‌منظور پیاده کردن آرمان‌های والای آن امام بزرگوار نوشته شده است.»