مروری بر سیر علمی و فکری آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی

از تحصیل در حوزه تا تدریس در دانشگاه

آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی مؤسس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و اولین دبیرکل آن بود. وی در زندگی پرفراز و نشیب خود تلاش وافری در زمینه اتحاد امت اسلامی در مقابل دشمنان مسلمانان و در راه دفاع از سرزمین‌های اسلامی با بارز نمودن شعار اتحاد و تقریب پیروان مذاهب اسلامی به انجام رسانیده است. آیت‌الله محمد واعظ‌زاده خراسانی در سال ۱۳۰۴ شمسی برابر با ۲۳ ذیقعده ۱۳۴۳ قمری در شهر مشهد مقدس در یک خانواده مذهبی و روحانی – که تا چند نسل از وعاظ نامی خراسان بوده‌اند – دیده به جهان گشود. او پس از گذراندن دوره مکتبخانه و مدرسه در سال ۱۳۱۸ شمسی، همراه پدرش، مرحوم حاج شیخ مهدی واعظ خراسانی راهی نجف اشرف شده و تا اواسط سال ۱۳۲۱ شمسی، در آنجا ادبیات، مقدمات و سطوح ابتدایی فقه و اصول را فراگرفت. در این سال به مشهد مراجعت نمود و در حوزه علمیه مشهد تحصیلات حوزوی را تا سال ۱۳۲۸ شمسی، در رشته‌های مختلف علوم اسلامی اعم از نقلی و عقلی و معارف و نیز سطوح عالی و بخش‌هایی از درس خارج‌فقه و اصول را نزد استادان آن حوزه همچون آیت‌الله سید یونس اردبیلی، آیت‌الله کفائی، آیت‌الله میرزامهدی اصفهانی، آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی، آیت‌الله حاج شیخ مجتبی قزوینی، آیت‌الله حاج شیخ کاظم دامغانی و دیگران طی نمود.

آثار
از ایشان آثاری چند به رشته تحریر در آمده که به شرح ذیل است:
1- تصحیح و تحقیق دو کتاب «المقنع والهدایة» از شیخ صدوق
2- شرکت در تألیف «جامع احادیث الشیعه»
3- تحقیق و ترجمه کتاب «الجمل والعقود فی‌العبادات» از شیخ طوسی
4- گردآوری، تصحیح و انتشار مقالات کنگره شیخ طوسی در سه جلد
5- تحریر مقالات فراوان در مجلات مکتب اسلام، نشریه دانشکده الهیات، نشریه مشکوة به زبان فارسی و در مجلة‌الارشاد، رسالة‌القرآن، رساله‌الثقلین، رساله‌التقریب به زبان عربی
6- سخنرانی‌ها و تحقیقاتی درباره استاد مطهری که در یادنامه‌های ایشان و نیز در کتاب «سه گفتار درباره استاد شهید مطهری» چاپ شده است.
7- سخنرانی‌ها و مقالات راجع به وحدت و تقریب که بخشی از آنها در کتاب «ندای وحدت» چاپ شده است
8- مصاحبه‌های فراوان که بخشی از آنها در کتاب پیام وحدت و ویژه‌‌نامه‌های کنگره‌های وحدت و مجله حوزه و ویژه‌نامه‌های علامه جعفری و آقای فلسفی و جز اینها چاپ شده است
9- تقریرات درس استادان وی در مشهد و قم در فقه و اصول در چند مجلد
10- مقالاتی راجع به امام و انقلاب در کتاب «امام خمینی و انقلاب اسلامی»
11- مقدمه و تقریظ بر کتاب‌هایی چند از جمله مقدمه مفصل سلسله کتب رجالیه آیت‌الله بروجردی که زیر نظر استاد واعظ‌زاده در مشهد چاپ شده است. و نیز مقدمه «الرسائل‌العشر» از شیخ طوسی که از سوی انتشارات جامعه مدرسین در قم چاپ گردیده است، مقدمات «تفسیر هدایت»، ترجمه «جوامع الجامع فرهنگ لغات قرآن»، «فروغ قرآن»، «امیرالمؤمنین اسوه وحدت»، «کلمات قرآن» و کتاب «رسول‌الله از شیخ ابوزهره» و «فهرست» شیخ طوسی و «رجال‌کشی» چاپ دانشگاه مشهد به فارسی و مقدمه کتاب «قوارع القرآن»، «ناصریات»، «کنز العرفان»، «بدایة‌المجتهد»، «المعجم فی فقه لغة‌القرآن»، «نصوص فی علوم القرآن»، «نصوص فی‌الاقتصاد الاسلامی»
12- طرح و اشراف و مؤلف اصلی کتاب «المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته» که زیر نظر وی در گروه قرآن بنیاد پژوهش‌های اسلامی در دست تألیف و یک جلد از آن چاپ شده و جلد ۲ و ۳ در دست چاپ است
13- طرح و اشراف و مشارکت در تألیف کتاب «نصوص فی‌الاقتصاد الاسلامی کتابا و سنة و فقها» که در گروه اقتصاد اسلامی آن بنیاد تألیف و تاکنون ۱۶ مجلد از آن چاپ شده است و بقیه در شرف چاپ است
14- طرح و اشراف و مشارکت در تألیف کتاب «نصوص فی علوم القرآن» که در گروه قرآن آن بنیاد در دست تألیف است
15- گردآوری احادیث عترت از طرق اهل سنت با شرکت دیگران که در قم زیر چاپ است
16- کلیاتی در تاریخ فقه که بخشی از آن در مجله دانشکده الهیات مشهد چاپ شد و همچنان ادامه دارد

 

هجرت به قم
در شهریور سال ۱۳۲۸ شمسی، به حوزه علمیه قم آمد و طی ١١ سال از درس‌های استادان بزرگ آن سامان و مراجع تقلید وقت همچون آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله سید محمد حجت، آیت‌الله سید صدرالدین صدر، آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله اراکی و چند سال از درس اصول امام خمینی(ره) و از درس فلسفه سید محمد حسین طباطبایی استفاده نموده و در علوم نقلی و عقلی از ایشان اجازه اجتهاد دریافت کرد. همچنین اجازه نقل حدیث را از شخصیت‌های بزرگ از جمله علامه شیخ آقابزرگ تهرانی، علامه سمنانی، آیت‌الله رامهرمزی و اجازه شفاهی از آیت‌‌الله بروجردی اخذ کرد. وی در حوزه علمیه قم در تدوین کتاب «جامع احادیث الشیعه» نزد آیت‌الله بروجردی شرکت داشته است و نیز ایشان از مؤسسین و نویسندگان مجله قدیمی و پربار «درس‌هایی از مکتب اسلام» بوده و همراه بزرگان حوزه ـ که برخی اکنون مرجع تقلید هستند، از جمله آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله اردبیلی، آیت‌الله نوری همدانی – در تنویر افکار مردم خصوصاً نسل جوان می‌کوشیدند.
 
تدریس در دانشگاه‌های مشهد
یکی از پربارترین دوره‌های زندگی ایشان مربوط به زمانی است که از سال ۱۳۳۹ شمسی، به جهت تدریس در دانشگاه فردوسی مشهد از ایشان دعوت به‌عمل آمد و با تشویق آیت‌الله شهید دکتر بهشتی در دانشکده معقول و منقول سابق (دانشکده الهیات و معارف اسلامی کنونی) به تدریس مشغول شد. او در زمینه‌های تفسیر قرآن، فقه، فقه‌الحدیث، تاریخ تفسیر، تاریخ حدیث، تاریخ علوم عقلی، تاریخ فقه، قواعد فقه، تاریخ علوم اسلامی، تاریخ اسلام و گاهی فلسفه و کلام به تدریس و ارشاد دانشجویان همت گماشت و سال‎ها به‌عنوان استاد تمام‌وقت دانشگاه به تربیت نسل جوان این مرز و بوم پرداخت. چندی هم در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد و نیز در دانشگاه تربیت مدرس و دانشکده الهیات دانشگاه تهران تدریس کرده است.
 
فعالیت‌های فرهنگی
وی همچنین علاوه بر تدریس در حوزه و دانشگاه، به فعالیت‌های فرهنگی دیگری اشتغال داشته که فهرست‌وار چنین می‌تواند اشاره کرد: برگزاری کنگره هزاره شیخ طوسی در سطح جهانی در سال ۱۳۵۰ شمسی، با شرکت علما و پیشوایان فرق مختلف اسلامی و عده‌ای از مستشرقین (به مناسبت هزارمین سال ولادت وی)، سرپرستی نشریه دانشگاه الهیات مشهد، همکاری با مجله آستان قدس رضوی و بعدها تصدی مسئولیت و مدیریت آن، شرکت در کنگره‌های مختلف در داخل و خارج کشور، قبل و بعد از انقلاب اسلامی که در یکی از همین کنگره‌ها ایجاد «مجمع تقریب» پیشنهاد و با حکم رهبر معظم انقلاب اسلامی دبیرکلی آن به‌عهده وی گذاشته شد و تا سال ۱۳۸۰ شمسی نیز در این سمت مهم فرهنگی به هدایت فعالیت‌ها و اهداف آن همت گماشت. وی از اعضای شورای‌عالی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی به‌شمار می‌آید. ایشان از بسیاری از کشورهای اسلامی دیدار و با اندیشمندان و شخصیت‌های برجسته جهان اسلام تماس حاصل کرده و در کنگره‌ها سخنرانی نموده است.
 
تأسیس مجمع جهانی تقریب
مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در راه نزدیکی و تقارب میان فرق مختلف اسلامی از جمله شیعه و سنی و از بین بردن اختلافات ساختگی و تعصبات نادرست فعالیت کرده، می‌کوشد میان مسلمین وحدت و الفت برقرار نماید. از سوی این مجمع مجله «رسالة التقریب» به اشراف وی به زبان عربی منتشر می‌شد که حاوی مقالات و سخنرانی‌های عربی ایشان بود. همچنین کتاب‌هایی چند در مرکز تحقیقات قم وابسته به این مجمع با اشراف وی و بعضی از آنها با مقدمه ایشان تألیف و تحقیق شد.
«دانشگاه مذاهب اسلامی» در تهران با ابتکار و اشراف آیت‌الله واعظ‌زاده تأسیس شد. ایشان در هیأت‌های امنای دانشگاه مذاهب اسلامی، مدرسه عالی شهید مطهری، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و در شورای‌‌عالی کتابخانه ملی عضویت داشت و نیز چندی با سازمان سمت همکاری می‌کرد، علاوه بر اینها گروه‌های قرآن و اقتصاد اسلامی در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تحت مدیریت ایشان بود.
 
افتخارات
استاد نمونه کشوری (سال ۱۳۸۱ شمسی)
چهره ماندگار (سال ۱۳۸۲ شمسی)
برنده جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران (سال ۱۳۸۶ شمسی)
 
درگذشت
آیت‌‌الله محمد واعظ‌‌زاده خراسانی صبحگاه روز یکشنبه ۲۸ آذرماه ۱۳۹۵ در سن ۹۱ سالگی در مشهد درگذشت و در دارالعباده حرم امام رضا (علیه‌السلام) به خاک سپرده شد.