گفت‌وگو با دکتر صادق واعظزاده، فرزند آیت‌الله واعظزاده و رئیس مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت
مجاهدت علمی با رویکرد تقریبی
سلوک اجتماعی آیت‌الله واعظزاده همدلی و صمیمیتی ایجاد می‌کرد که برای شکل‌گیری تقریب ضروری بود
دکتر صادق واعظزاده، فرزند آیت‌الله واعظزاده خراسانی است که اکنون رئیس مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت است. در کارنامه علمی او، استاد دانشکده مهندسی برق دانشگاه تهران، عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی، عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام، معاونت علمی ریاست‌جمهوری، دبیر شورای عالی آموزش، پژوهش و فناوری و رئیس بنیاد ملی نخبگان به چشم می‌خورد. این کارنامه علمی و اجرایی پربرگ و بار به خوبی گویای این است که او از منش فرهنگی و سلوک علمی پدر بسیار بهره برده است.
جایگاه علمی آیت‌الله واعظزاده خراسانی در جوامع علمی داخل و خارج کشور چگونه است؟
حیات معنوی شخصیت‌های علمی پس از وفات آنها از طریق آثارشان در این جهان ادامه می‌یابد که منوط به استفاده دیگران از آثار آنهاست. بدیهی است که مهم‌ترین اثر ایشان کتاب الموسوعة القرآنیة الکبری: المعجم فی فقه الغة القرآن و سر بلاغته یا همان دائرة‌المعارف قرآنی است که بخش مهمی از وقت خود را از سال ۱۳۶۴ تا دو ماه قبل از وفات در طول ۳۱ سال صرف تحقیق و تألیف آن و هدایت گروه پژوهشی همکار در این امر کردند. مقدمات آن را با فیش‌برداری انبوه از برخی منابع مربوط و مقابله آنها از اواخر دهه ۱۳۴۰ شمسی فراهم کرده بودند.
امروزه با استفاده از هوش مصنوعی دسترسی به داده‌های فراوان و امکان تهیه متن درباره هر موضوعی فراهم شده است، اما مسأله اعتبارسنجی منابع و تأیید هر یک از داده‌ها و درستی نتیجه‌گیری‌ها و ساختارمندی تخصصی و انسجام متن و فقدان نوآوری و... به صورت مشکلاتی اساسی ظاهر شده است. بنابراین ضرورت و ارزشمندی این اثر که کلیات و جزئیات آن از انتخاب منابع معتبر و تعیین و طبقه‌بندی مدخل‌ها تا گزینش و اعتبارسنجی و تناسب داده‌ها و تألیف متون همگی تحت اشراف ذهنی واحد با همکاری گروهی متخصص انجام شده، خود را بیشتر نشان می‌دهد؛ بویژه عمق، دقت و نوآوری در استنباط‌ها که از سوی ایشان صورت گرفته، مهم است. بنابراین موضوع کتاب که مفاهیم قرآنی است، ماندگار است. منابع مورد استفاده آن هم منابع ماندگار در تاریخ اسلام است. کیفیت تحقیق و تألیف کتاب نیز چنین است. پس علی‌القاعده می‌توان پیش‌بینی کرد که این اثر در آینده مورد توجه افزایشی قرار گیرد؛ بخصوص اگر ناشر محترم نسخه الکترونیکی آن را هم منتشر کند.
ویژگی این اثر در میان تألیفات اسلامی چیست؟
الموسوعة القرآنیه تقریباً همه مواد لازم را برای تحقیقات و تألیفات محققان در خصوص مفاهیم قرآنی یکجا جمع کرده است، از این رو ممکن است با استفاده از آن، کتاب‌های زیادی در دنیای اسلام تألیف شود. بنابراین جایگاه اثر و مؤلف آن را در افق زمانی بلند‌مدت می‌توان دید. کتاب از همه منابع معتبر اسلامی اعم از شیعه و سنی و قدیمی و معاصر استفاده کرده و بنابراین برای همه جهان اسلام قابل استفاده است. اصولاً تحقیق و تألیف کتاب از ابتدا با چنین دیدگاه گسترده زمانی، مکانی بوده است. دو تألیف دیگر ایشان تحت عنوان نصوص فی علوم القرآن در ۱۰ جلد و نصوص الاقتصاد الاسلامی کتابا‍ً و سنة و فقهاً در ۱۶ جلد و بیش از صد اثر دیگر ایشان در مراتب بعدی، جایگاهی در تحقیقات و تألیفات اسلامی دارد و ان‌شاءالله خواهد داشت.
مدیریت اختلافات تاریخی از منظر علامه واعظزاده خراسانی را چطور ارزیابی می‌کنید؟
ایشان معتقد بودند هدف تقریب مذاهب اسلامی آن است که مسلمانان با حفظ اعتقادات مذهبی بر مشترکات فراوان میان خود تأکید کنند و با همدلی و اخوت اسلامی به همفکری و همکاری در جهت مصالح خود بپردازند. برای تحقق این هدف ایشان به تبعیت از آیت‌الله بروجردی بر این نظر بودند که اکنون مسأله اصلی ما در دنیای اسلام این نیست که در خصوص خلافت پس از پیامبر(ص) به مجادله برخیزیم، بلکه آن چیزی که مسأله اصلی است و ممکن و مورد نیاز است، مرجعیت علمی اهل بیت علیهم‌السلام است.
این نظر بعضاً درست دریافت نشده است. کسانی گمان کرده‌اند که نظر ایشان بر عدم اهمیت خلافت پس از پیامبر اکرم(ص) است. در صورتی که مسأله برعکس است. ایشان یادآوری می‌کردند که ما دلایل متقنی بر نظر خود در این‌باره داریم که مهم‌تر از همه حدیث غدیر است. این نیز معلوم است که غیر شیعه از ابتدا مفهوم ولایت در این حدیث و نیز سایر دلایل را به صورت متفاوت تفسیر کرده‌اند و لذا مذاهب دوگانه پدیدار شده است. اکنون بحث بر سر این موضوع به مجادله بی‌نتیجه و مضر میان ما و اهل سنت مبدل خواهد شد، زیرا پذیرفتن نظر مقابل در این خصوص از سوی هر یک از دو طایفه به معنی دست کشیدن از مذهب خود است. در واقع به لحاظ اساسی بودن امر برای هر دو طایفه، برای هیچ‌یک از دو طایفه امر کوچکی به شمار نمی‌رود و دست کشیدن از آن میسر نیست. لذا این بحث به مجادله احسن نمی‌انجامد و به سود هدف تقریب نیست.
از طرف دیگر حدیث ثقلین که بر پیوستگی و همراهی علمی اهل بیت با کتاب و سنت برای همیشه تأکید دارد مورد اتفاق شیعه و سنی است و اختلاف زیادی در تفسیر آن نیست. مرجعیت علمی در امور دینی همیشه و از جمله امروز مورد نیاز مسلمانان است و استناد به روایات امامان علیهم‌السلام برای همه فرق مسلمان مفید و مجاز است؛ همچان‌که مرحوم شیخ محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر در فتوای معروف خود بر آن تأکید کرده است.
بنابراین تأکید بر مرجعیت علمی اهل بیت(ع) در امور دینی امری بر خلاف وحدت نیست و از سوی همه فرق اسلامی قابل پذیرش است. امامان شیعه علیهم‌السلام در زمان خود همواره به عنوان شخصیت‌های درجه اول علمی شناخته شده بوده‌اند و مقام علمی آنان بر همه عالمان آشکار بوده است و به عنوان خاندان پیامبر مورد احترام و محبت عموم مسلمانان بوده و هستند. با این همه هنوز رواج معارف اهل بیت و نقل روایت از آنان در جهان اسلام به تناسب جایگاه رفیع علمی و منابع فراوان منقول از آنان نیست. علت آن دوری مذاهب از یکدیگر بوده است. در پرتو ایده تقریب، این امر به همت عالمان شیعه و سنی قابل انجام است. این امر طریقی برای ارتقا و گسترش علوم و معارف دینی در جهان اسلام و گامی در جهت تقویت تقریب خواهد بود.
بر این اساس، نظر آیت‌الله بروجردی و ایشان این بود که در تعامل با برادران و خواهران اهل سنت، به جای مجادله در خصوص خلافت سیاسی پس از رسول اکرم(ص) که به نتیجه نمی‌رسد، روی مرجعیت علمی اهل بیت تأکید کنیم که منتج به نتایج علمی و تقریبی می‌شود و برای همه مسلمانان مفید است. در این جهت ایشان با صراحت و صمیمیت از معارف شیعه و مرجعیت علمی ائمه(ع) دفاع می‌کردند و با شجاعت و اعتماد به نفس به نقد آرای مخالف می‌پرداختند. نمونه آن نامه مفصل ایشان به عبدالعزیز بن باز مفتی سعودی است که از او به عنوان بزرگ‌ترین مفتی سلفی نام برده شده است.
ایشان این نامه مستند را با ارجاعات دقیق به منابع اهل سنت و در هنگام حضور در مکه مکرمه و با اتکا به حافظه نوشتند و بعداً پاسخ کلی نامه را دریافت کردند. از ایشان شنیدم که در همایشی بین‌المللی که اشخاص غیرتقریبی از شیعه و سنی در آن حاضر بودند، یکی از سخنرانان مطالب خلافی را درباره شیعه ابراز داشت. هیچ‌کس پاسخ نداد. ایشان برخاستند و پاسخ مستدلی به سخنران دادند و او سکوت کرد.
نظر شما درباره آثار علمی ایشان در حوزه تقریب و همگرایی جوامع اسلامی چیست؟
ایشان مقالات و مباحث متعددی خاص موضوع تقریب دارند که به صورت مقالات و کتاب‌هایی به چاپ رسیده است، اما آثار تحقیقی ایشان همگی ماهیتی تقریبی دارد. به عنوان نمونه در الموسوعة القرآنیه هر واژه در چهار بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد. در همه این بخش‌ها، منابع معتبر شیعه و سنی مورد استفاده قرار گرفته و به آنها ارجاع شده است. از جمله سخنان امامان شیعه و نیز نظرات دانشمندان شیعی گذشته مانند شیخ طوسی، راوندی، طبرسی و ابن شهر آشوب، با دانشمندان سنی گذشته مثل فخر رازی، زمخشری، بیضاوی، طبری و میبدی مورد نقل و استفاده و استناد قرار گرفته است. به همین ترتیب، آرای دانشمندان معاصر شیعی مانند شرف‌الدین عاملی، طباطبایی و فضل‌الله با دانشمندان معاصر سنی مانند عبده، رشید رضا و المراغی ذکر شده است به طوری که کتاب برای همه علمای مسلمان اعم از شیعه و سنی به عنوان منبعی تحقیقی به شمار می‌رود. لذا همه می‌توانند از آن استفاده کنند و شناخت وسیع‌تری از معارف اسلامی به دست آورند، بخصوص که تفاوت آرای علمای مسلمان، لزوماً تابع تفاوت مذهب آنها نیست. اصولاً شیعه و سنی در اکثر مباحث اعتقادی و اصول احکام و آداب اشتراک زیادی دارند.
گذشته از الموسوعة القرآنیه، همه آثار ایشان، چه مستقیماً درباره موضوع تقریب نگاشته شده باشد و چه درباره سایر موضوعات، جهت تقریبی دارد.
رویکرد آیت‌الله واعظزاده در تحقق گفتمان «همزیستی برادرانه» مذاهب اسلامی چیست؟
موارد زیر را می‌توان به عنوان برخی از این رویکردها که در آثار و رفتار ایشان دیده می‌شود، ذکر کرد:
شناخت عقاید و احکام و آداب مذاهب اسلامی با استناد به منابع مورد قبول علمای شناخته شده و اکثریت پیروان هر مذهب به جای استناد به منابع مجعول، شاذ یا حاشیه‌ها که معمولاً در اطراف هر طایفه‌ای هست؛
تأکید بر مشترکات و تشابه‌ها میان مذاهب اسلامی، به جای برجسته کردن اختلاف‌ها؛
همفکری و بحث و مذاکره و همکاری علمی میان علمای مذاهب اسلامی با حسن نظر و اخلاق اسلامی و علمی؛
ارتباطات پیوسته میان علما و نخبگان مذاهب اسلامی به منظور ایجاد همدلی و صمیمیت، بویژه به طور چهره به چهره.
استفاده پژوهشی از منابع و مطالب معتبر مذاهب اسلامی و معرفی و ترویج معارف و مرجعیت علمی امامان شیعه علیهم‌السلام در دنیای اسلام
همکاری و ارتباط آیت‌الله واعظزاده با کشورهای جهان اسلام و تأثیر آن در همگرایی اسلامی چه بود؟
در تاریخ ما، برخی دانشمندان علاوه بر تدریس و تألیف، ارتباطات و مذاکرات وسیع علمی و مسافرت‌ها و ملاقات‌های زیادی داشته‌اند و برخی غیر از این بوده‌اند. در دهه‌های اخیر در ایران شخصیت‌های برجسته علمی ما بیشتر از نوع دوم بوده‌اند.
آیت‌الله واعظزاده به طور بسیار زیادی از نوع اول بودند. مسافرت به اکثر کشورهای اسلامی و سخنرانی و ارائه مقاله در مجامع علمی و مذاکره حضوری و مکاتبه با شخصیت‌های علمی و عضویت و همکاری در مجامع علمی برجسته در جهان اسلام بخشی از فعالیت‌های ایشان بود. این فعالیت را ایشان با برگزاری کنگره بین‌المللی شیخ طوسی در سال ۱۳۴۹ و مسافرت علمی یکساله به مصر و کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا آغاز کردند و در هنگام مسئولیت مجمع‌التقریب و پس از آن توسعه دادند و در ده‌ها همایش علمی شرکت و سخنرانی داشتند و با شخصیت فکری و علمی جهان اسلام ملاقات کردند. این کار در شناخت دست اول از افکار و پاسخ به سؤالات و ابهامات نقش داشت.
سلوک اجتماعی ایشان در این سفرها، همدلی و صمیمیت و محبتی را ایجاد می‌کرد که بدون آن امکان‌پذیر نبود. این همدلی و صمیمیت برای تقریب مذاهب مفید و بلکه ضروری بود. ایشان در مسافرت‌ها، علاوه بر مذاکرات علمی، به بازدید دانشگاه‌ها و مدارس دینی، مساجد، کتابخانه‌ها، مقبره علما و آثار تاریخی و موزه‌هایی که بعضاً مشهور نبود و ایشان معمولاً آگاهی قبلی از آنها داشتند، می‌رفتند و در محل با متولیان آنها به گفت‌وگو می‌پرداختند و با مشاهده و کتیبه‌خوانی و پرس‌وجوی محلی معلومات قبلی خود را با اطلاعات مستقیم تکمیل می‌کردند.
یکی از کارهای معمول ایشان در مسافرت‌های خارجی خرید کتاب بود که به همراه می‌آوردند یا بعد از مسافرت از طریق پست به دستشان می‌رسید. این کتاب‌ها به همراه کتابخانه ایشان، اهدایی به کتابخانه بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، برای استفاده در اختیار عموم است. ایشان ترتیبی داده‌اند که پس از وفات ایشان خرید کتاب از کشورهای اسلامی ادامه یابد و هر کدام تحت عنوان کشور مربوط در کتابخانه نگهداری شود تا به تدریج این منبع گسترش یابد و در شناخت مذاهب و کشورهای اسلامی مؤثر افتد و به تقریب مسلمانان کمک کند.
