طراحان کریدور IMEC چه اهدافی در سر دارند؟
نشانه رفتن بالهای اژدها
شهریور ماه امسال (سپتامبر 2023) بود که در نشست سران گروه بیست موسوم به G20 در دهلی‌نو، نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، از کریدور هند-خاورمیانه-اروپا (India-Middle East-Europe Corridor موسوم به IMEC) رونمایی کرد. این پروژه بلندپروازانۀ 4800 کیلومتری با هدف ایجاد یک مسیر تجاری یکپارچه میان هند، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، اردن، اسرائیل و اروپا، با پتانسیل ایجاد تحول در تجارت جهانی است.
نخست وزیر هند در جلسه اجلاس سران، با اشاره به اهمیت اقتصادی بالای کریدور جدید اعلام کرده است: «امروز که چنین ابتکاری را جهت ارتباط بیشتر آغاز می‌کنیم، بذرهایی را برای نسل‌های آینده می‌کاریم تا رؤیاهای بزرگتری داشته باشند؛ همچنین تقویت ارتباط با همه مناطق یک اولویت کلیدی برای هند بوده است و ما معتقدیم که اتصال صرفا وسیله‌ای برای افزایش تجارت متقابل بین کشورهای مختلف نیست، بلکه اعتماد متقابل را نیز افزایش می‌دهد.»
تحلیل‌گران اروپایی-آمریکایی انتظار دارند که IMEC تجارت بین‌المللی را با ایجاد یک مسیر تجاری یکپارچه که هزینه‌های تجاری را کاهش می‌دهد، دسترسی به بازار را ارتقا می‌دهد و فرصت‌های سرمایه‌گذاری بین کشورهای شرکت کننده را تشویق می‌کند، تسهیل کند. همچنین انتظار می‌رود که چنین پروژه عظیمی با بهبود زیرساخت‌های حمل‌ونقل، همکاری‌های فرامرزی ، تأمین انرژی و کارایی لجستیک، اتصال منطقه‌ای را افزایش دهد. از نگاه آنان ایجاد این کریدور ممکن است به عنوان یک کاتالیزور برای افزایش همکاری دیپلماتیک و ثبات ژئوپلیتیکی میان کشورهای شرکت‌کننده عمل کند. از نظر آن‌ها روابط نزدیک اقتصادی حاصل از این کریدور ، مشوق همکاری در جبهه‌های مختلف از جمله امنیت، مبارزه با تروریسم و ثبات منطقه‌ای خواهد بود.
اما شرایط به این میزان هم مناسب و دل‌گرم‌کننده نیست؛ به خصوص وقتی حمایت امریکا را در پشت این طرح و نسبت آن را با شرایط فعلی سیاسی-اقتصادی جهان علی الخصوص خاورمیانه دقیق‌تر رصد کنیم. مسئله با عنایت به طرح‌های روی میز رقیب استراتژیک سرسخت هند، چین، ابعاد جدیدی برای ما پیدا خواهد کرد.
چین با کلان پروژه های مختلف تجاری خود، مانند کریدور جامع اقتصادی منطقه‌ای (RCEP) و ابتکار کمربند و جاده (BRI) کاری مشابه انجام داد. این کشور همچنین شبکه‌های ریلی و جاده‌ای وسیعی را برای ادغام بیشتر منطقه در تجارت ایجاد می‌کند. به این ترتیب به نظر می‌رسد رقابت اقتصادی با چین، به معنای کاهش نفوذ اقتصادی او و منزوی کردن طرح‌هایش، و حفظ نفوذ امریکا در خاورمیانه یکی از اصلی‌ترین انگیزه‌ها برای طرح کریدور IMEC است . اهمیت کشورهای خاورمیانه و اروپا برای هند باعث می شود تا این کشور بدون در نظر گرفتن چالش های احتمالی برای اروپا ، به این رقابت استراتژیک ادامه دهد . چین، با حجم تجارت دوجانبه بیش از 850 میلیارد دلار در سال 2022، دومین شریک تجاری اصلی اروپا پس از ایالات متحده امریکا است. در مقایسه، حجم تجارت هند با اروپا به سختی 90 میلیارد دلار است.
اما اگر دقیق‌تر رصد کنیم، اوضاع شاید از این هم خطرناک‌تر باشد. ایده اتصال منطقه از طریق راه آهن در سال ۲۰۲۱، در مجمع I2U2 (مجمعی متشکل از امریکا، اسرائیل، امارات و هند که در اواخر سال ۲۰۲۱ تأسیس شد) از سوی رژیم اسرائیل مطرح شد و پس از آن توسط دولت بایدن مورد حمایت قرار گرفت و اکنون به IMEC منجر شده است. لذا به نظر می‌رسد هدف مهم دیگر این کریدور ، حذف ایران از یک مسیر ترانزیتی کلیدی و کاهش وابستگی حمل و نقل جهانی به تنگه استراتژیک هرمز و همچنین تنگه باب المندب است. این امر البته ابتکار عمل بستن تنگه هرمز در مواقع بحرانی را از جمهوری اسلامی ایران می‌گیرد و به جای آن کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و رژیم صهیونیستی را به شاهراه امن و مرکز ثقل تجارت بین‌المللی تبدیل می‌کند.
به نظر می‌رسد عملیات طوفان الاقصی در 7 اکتبر، تا حد بالایی توانست محاسبات امریکایی‌ها برای پیش‌برد این طرح و مهار چین را بر هم زند. چین تا پیش از این از فرصت درگیری آمریکا در محیط غرب آسیا بهره‌برداری کرده و با پرهیز از ورود به گسل‌های میان کشورهای منطقه و اعلام موضع صریح سیاسی علیه آمریکا، رشد خود را صورت می‌داد. اما چین پس از اعلام IMEC در گروه بیست، بشار اسد، رئیس جمهور سوریه را به پکن دعوت کرد و شراکت راهبردی خود با سوریه را اعلام کرد. این نشان‌دهندۀ آن بود که در چنین شرایطی چین چاره‌ای جز ورود به برخی گسل‌ها ندارد.
بدون شک IMEC کم دردسر نخواهد بود. جدای از بحث‌های سیاسی و تأمین امنیت که به دلیل وجود تنش‌های متعدد در منطقه (مناقشه هند و پاکستان، تاریخ رقابت عربستان و ایران، درگیری‌های جاری در سوریه و یمن، و تهدیدات گروه‌های مقاومت در سوریه و لبنان علیه رژیم صهیونیستی) باید مورد توجه طراحان قرار گیرد، هزینۀ توسعۀ زیرساخت آن نیز بسیار قابل توجه است. جایگزین کردن راه زمینی به جای دریایی از امارات به اسرائیل، سبب کاهش نرخ حجم ترانزیت و افزایش چند برابری هزینه‌ها خواهد شد.
در پایان باید توجه داشت که هند، با پتانسیل بالقوه که از لحاظ جمعیتی و ژئوپلتیکی دارد، بزرگ‌ترین برگ برندۀ امریکا در مقابل چین است. شرایط فعلی منطقه علی الخصوص پس از طوفان الاقصی و همچنین جنگ روسیه اوکراین سبب شده است که اجرایی شدن طرح کریدور برای هند بسیار حائز اهمیت باشد و به راحتی از آن پا پس نکشد. هنوز یک ماه از اعلام خبر راه‌اندازی IMEC نگذشته بود که شرکت دولتی هندی IPGL، که برای توسعه و اداره بندر شهید بهشتی چابهار با سرمایه هند در ایران تشکیل شده است، مناقصه‌هایی را که از یک سال پیش برای خرید جرثقیل‌های ساحلی و سایر تجهیزات جابجایی کانتینر برقرار شده بودند را لغو کرد. این نشان‌دهندۀ جدیت هند و البته یک هشدار جدی برای ایران است!