مصطفی جواهری
آموزگار

ناخدایان خاک و شن، یکی از مهمترین نوشته‌های ژرژه (خورخه) آمادو است. نویسنده‌ای برزیلی که متولد و ساکن ایالت باهیا در نیمه اول قرن گذشته میلادی بوده است. باهیا، شهری با غنای فرهنگی، موسیقی و مذهبی خاصی است که بردگان آفریقایی، نقش مهمی در جامعه شهری آن دوران داشته‌اند.
کتاب داستان زندگی پرمسأله، سخت و خطرناک گروهی از کودکان خیابانی و بی‌سرپرست را روایت می‌کند که در اوایل قرن بیستم در باهیا پایتخت برزیل زندگی می‌کنند. آنها از راه دزدی امرار معاش می‌کنند و خود را ناخدایان خاک و شن می‌نامند. ناخدایان، رهبری نوجوان به اسم پدروبالا دارند که با نام مستعار فشنگ شناخته می‌شود. فشنگ، عملیات‌های گروهی‌اش را با همفکری لنگه‌ پای مکار، استاد خوشفکر و هنرمند، گربه جذاب و کلاهبردار و خوش‌خیال گنده و مهربان مدیریت می‌کند. ماجرا، از آغاز یک جنبش عمومی علیه ناخدایان آغاز می‌شود که مردم مرفه، کانون اصلاح و تربیت، پلیس، مطبوعات و نهاد کلیسا، در مقابل این نوجوانان قرار می‌گیرند. اما پدروبالا که متأثر از پدر خود است، در پی یافتن عدالت به مبارزه می‌اندیشد. پدر او،‌ در جریان فعالیت‌های اعتراضی به اختلاف طبقاتی موجود، کشته شده و حالا او بدون سرپرست زندگی می‌کند.
شخصیت‌پردازی‌های رمان، تقریباً بدون نقص و بسیار همراه کننده است. آهسته آهسته با ناخدایان آشنا می‌شویم. علایق و ویژگی‌های خلق و خویی هر کدام را درمی‌یابیم و به مرور خودمان هم یکی از اعضای در سایه ناخدایان می‌شویم. آمادو بسیار دقیق می‌داند که از کدام شخصیت در کدام قسمت داستان بهره ببرد. این موضوع حتی در معرفی شخصیتی جدید در نیمه‌های کتاب نیز به خوبی رعایت می‌شود؛ جایی که پای یک دختر، به انبار مخفی محل خواب ناخدایان باز می‌شود تا نقش مادر نداشته آنها و البته محبوب پدروبالا را ایفا کند.
نسخه فارسی موجود، برای نشر خوب است و چون به طور مستقیم از زبان پرتغالی نویسنده ترجمه نشده است، با ترجمه ‌نسبتاً ضعیف و گاهاً آزاردهنده‌ای روبه رو هستیم. این نکته حتی در ترجمه عنوان کتاب هم دیده می‌شود. ترجمه دقیق (هم تحت‌اللفظی و هم معنایی)، ناخدایان شن‌های ساحل است که در نسخه فارسی رعایت نشده است و با توجه به سابقه سیاسی و ایدئولوژیک آمادو، رگه‌های تفکرات کمونیستی در داستان دیده می‌شود، خصوصاً در پایان‌بندی کتاب. لذا توجه به این موضوع نیز، حائزاهمیت است.
در نهایت،‌ می‌توان گفت که آمادو در این کتاب، فرهنگ و زبان مردم برزیل را هوشمندانه به تصویر می‌کشد و درک خوبی از آنچه در اوایل قرن بیستم در این کشور اتفاق می‌افتد، به دست مخاطب می‌دهد. مضامینی همچون عشق، آزادی، اختلاف طبقاتی، فقر، عدالت اجتماعی و مبارزه، در سرتاسر رمان همراه مخاطب است.