خاطره سازی مادرهای تلویزیونی
به مناسبت روز مادر، تصمیم گرفتیم سراغ مادرها در سریال‌های طنز تلویزیون و واکاوی نقش‌های آن‌ها برویم. برای بررسی دقیق‌تر سعی‌کردیم نقش مادر را در آثار کارگردان‌های مختلف بررسی کنیم تا ببینیم هر یک، مادر را چگونه در سریال‌های طنزشان به‌تصویر کشیده‌اند.
رامین زارعی
نویسنده و طنزپرداز
رضا عطاران و مادری که باید امیرجلالی باشد
از رضا عطاران شروع می‌کنیم که پای ثابت بازیگر نقش مادر در فیلم‌هایش، «مریم امیرجلالی» بود. زنی به‌شدت عصبانی و مادری با دست بزن که اگر امکان نمایش در تلویزیون را داشت دهان بچه را باز می‌کرد و در آن فلفل هم می‌ریخت.
در سریال تکرارنشدنی «خانه به دوش» دو مادر با ویژگی‌های شخصیتی متفاوت داشتیم. «ناهید» با بازی «مریم امیرجلالی» و «نسرین» با بازی «فلور نظری» که در این فیلم با هم خواهر بودند و البته هیچ شباهتی از خواهر بودن هم نداشتند. ناهید زنی از قشر ضعیف جامعه و با سه فرزند که مدام با هرکدام چالش‌هایی داشت و همه را با دعوا و عصبانیت حل می‌کرد. نسرین نیز فقط یک دختر لوس داشت که در ناز و نعمت زندگی می‌کرد و چیز زیادی از مادری او در این فیلم نمی‌بینیم. ناهید سهم بیشتری در این قصه داشت و همان‌طور که گفته‌شد بیشتر شوخی‌ها از طریق غُر زدن‌های او با فرزندانش شکل می‌گرفت.
در سریال «متهم گریخت» نیز دوباره نقش مادر برعهده «مریم امیرجلالی» است که مجدداً با همان عصبانیت و غر زدن موقعیت‌های طنزی را خلق می‌کند. البته در این سریال خانم «شهربانو موسوی» در نقش «بی‌بی» جلوه متفاوتی از مادری در فیلم طنز را به نمایش درآورد. او با وجود سن بالای فرزندش «هاشم» حساسیت‌های زیادی روی او داشت و مدام طرفداری او را در مقابل عروسش می‌کرد.
در «ترش‌وشیرین» باز همان مادر همیشگی را با بازی «مریم امیرجلالی» شاهدیم؛ مادری تندخو ولی دلسوز که با توجه به ماجرای ازدواج مجددش، چالش بیشتری با پسر بزرگش مجید داشت. او همچنین با همان تندی همیشگی در برخورد با دختران و دامادش با بازی «رضا عطاران» موقعیت‌های طنز زیادی خلق می‌کرد.
«بزنگاه» آخرین سریال عطاران در تلویزیون بود که نقشی با محوریت مادر در آن وجود نداشت؛ به‌جز مادری منفعل که از شوهر معتادش طلاق گرفته بود و گاهی اوقات دلش هوای دیدن دخترش را می‌کرد.
مهران مدیری و مادری که نیست
مهران مدیری دیگر نویسنده و کارگردانی است که سریال‌هایش به‌شدت بین مردم طرفدار دارد. مهم‌ترین و شاید بتوان گفت ماندگارترین سریال او «شب‌های برره» بود که اثرات قابل توجهی در جامعه آن زمان داشت. اکثر فیلم‌های مدیری انتقادی، اجتماعی و سیاسی هستند. اگرچه در اغلب سریال‌های او خانواده به عنوان بخشی از داستان وجود دارد، اما روابط بین اعضای خانواده و نقش‌های درون هر خانواده از جمله نقش مادری، از اهمیت کمتری برخوردار هستند. مثلاً شخصیت «شادونه» در شب‌های برره، همسر خان پایین برره بود و به‌شدت روی فرزندانش یعنی شیرفرهاد و سحرناز حساسیت داشت و بیشتر کارهایی که انجام می‌داد به‌خاطر حفظ موقعیت آن‌ها بود. ولی حتی در سریالی مثل شب‌های برره که در آن نقش مادر وجود داشت هم آن‌طور که باید به مادری پرداخته نشده بود. نقش مادر در برخی از سریال‌های دیگر مدیری مانند «پاورچین»، «نقطه‌چین»، «مرد هزار چهره»، «مرد دوهزار چهره»، «در حاشیه» و... نسبت به شب‌های برره هم کمرنگ‌تر بود و سهم مهمی در پیش‌برد داستان و خلق موقعیت‌های طنز نداشت.
سروش صحت و مادران متفاوت
سروش صحت در مقام نویسنده و کارگردان در فیلم‌هایی مثل «شمعدونی»، «ساختمان پزشکان» و «پژمان» تا حدود زیادی مادرانی متفاوت و پرموقعیت در کمدی را به نمایش گذاشته است. شاید بتوان گفت در شمعدونی بیشترین نمایش مادر و رابطه با فرزندان را شاهد بودیم و بخش زیادی از فیلم مرتبط با همین موضوع بود. دو مادر با چالش‌های تربیتی مختلف که نقش یکی از آن‌ها را «آتنه فقیه‌نصیر» برعهده داشت با پسر و دختری جوان که دختر درحال درس خواندن و در فضای کنکور و دانشگاه و پسر هم با سختی‌های زندگی درگیر بود. نقش مادر دیگر را «نگار عابدی» بازی می‌کرد؛ با یک پسربچه فضول و بیش‌فعال که همواره در جمع باعث وجود چالش‌هایی می‌شد. در فیلم ساختمان پزشکان مادری با بازی «پروین قائم‌مقامی» داشتیم که بین فرزندانش فرق می‌گذاشت و مدام با ضایع کردن یک از پسرها یعنی دکتر نیما افشار جلوی بقیه، موقعیت‌های طنزی را خلق می‌کرد. در سریال «لیسانسه‌ها» و «فوق‌لیسانسه-ها» با وجود اینکه خانواده‌محور بود و مادرانی هم در آن وجود داشت که دلسوز فرزندان خود بودند، ولی کاملاً سطحی و معمولی به این نقش پرداخته شده‌بود؛ مثلاً مادر «حبیب» صرفاً در سکانس‌هایی محدود صحبت‌هایی با پسرش داشت و نقش مادر در این سریال پررنگ نبود. در سریال «چارخونه» نیز که جزء اولین سریال‌های صحت بود، او از کلیشه‌های عطاران بهره می‌برد و مریم امیرجلالی در آنجا هم شبیه فیلم‌های عطاران بازی می‌کرد.
سعید آقاخانی و مادرانی که مادر هستند
سعید آقاخانی در مقام نویسنده و کارگردان در سریال‌هایش تا حدود زیادی مادران خوبی خلق کرده و آن‌ها را با موقعیت‌های طنز بیشتری به هم آمیخته‌است. البته این مادران معمولاً همیشه با همسر خود هم درگیری‌هایی دارند ولی تمام فکر و ذهنشان فرزندانشان هستند. در سریال «خوش‌نشین‌ها»، «مرجانه گلچین» در نقش «آفاق» بهخوبی نقش مادر را در یک سریال طنز به‌نمایش گذاشت و با خلق دیالوگ‌ها و موقعیت‌های خنده‌داری دربرخورد با پسر و دخترش و ازدواج آن‌ها توانست صحنه‌های خوبی را خلق کند. بهتر از او در این سریال، مرحومه «حلیمه سعیدی» بود که در نقش «خاله قزی» شاید بتوان گفت درخشان‌ترین و زیبا‌ترین صحنه‌های طنز در سریال‌هایی که بازی کرده بود را خلق کرد و نقش یک مادر و مادربزرگ باحال و شیرین‌بیان را بازی کرد و بهخوبی از عهده آن برآمد و همین باعث شهرت بیشترش شد.
در سریال «زن بابا»، «شهین تسلیمی» در نقش ماهی خانوم به خوبی توانست مادری جاافتاده و دنیا دیده را نشان دهد که با صبر و تأمل هم توانست چالشش را با پسرش فریدون درمورد ازدواج با عزیزآقا حل کند و هم در ادامه توانست دل بچه‌های عزیزآقا را به‌دست بیاورد و مثل مادر با آن‌ها هم رفتار کند.
در سریال «راه در رو» نیز «مه‌لقا باقری» نقش همسر دوم «ناصر» با بازی «سعید آقاخانی» را داشت که تمام نگرانی و دغدغه‌اش پسرش بود و حتی این موضوع از رسوایی دوتا شدن شلوار شوهرش مهم‌تر بود.
در «نقطه سر خط» باز هم خانواده، محور است و «مریم سعادت» با نام «گندم» بهخوبی از پس نقش مادر در آن فیلم برآمده‌است.
در «نون خ» نیز با وجود اینکه مادر بودن نقش خاصی در داستان ندارد ولی برای مثال «مه‌لقا خانم» از چنان عزت و احترامی در فصل اول آن برخوردار بود که علیرغم عدم حضور در فصل‌های بعدی سریال، نام او همچنان در همه‌ی فصل‌ها زنده نگه داشته شده‌است.
از مهم‌ترین نقاط قوت سعید آقاخانی در این زمینه، استفاده از بازیگران مختلف در سریال‌هایش برای نقش مادر است. این کار باعث شد تا نقش مادر در آثارش کلیشه‌ای نباشد و در هر سریال مادری با ویژگی‌های جدید را به‌تصویر بکشد.
سیروس مقدم و همای سعادت
سیروس مقدم دیگر کارگردانی است که ساخت سریال‌های زیادی را برای تلویزیون در کارنامه دارد که بخشی از آن‌ها را سریال‌های طنز تشکیل می‌دهند. در سریال‌های مقدم به مادر و مفهوم مادری اهمیت زیادی داده شده است که شاید بهترین نمونه آن سریال موفق «پایتخت» باشد. در «پایتخت»، «هما سعادت» با بازی «ریما رامین‌فر» توانست یکی از بهترین نمونههای مادر در سریال‌های طنز را نشان دهد و الگویی مثبت برای جامعه به حساب بیاید. مادری که به همه چالش‌هایی که ممکن است برای دوقلوهایش پیش بیاید حساس است و سعی می‌کند در کنار شوهرش از آن‌ها نیز مراقبت لازم را داشته باشد. شاید بتوان گفت نزدیک‌ترین مادر به فضای جامعه امروز ما نیز اوست. در کنار هما، فهیمه هم درحال تربیت و حل چالش‌های پسرانش است و زحمت مادرانی که با پسری مغرور باید سر و کله بزنند را بهخوبی نشان داده‌است.
از دیگر سریال‌های طنز سیروس مقدم می‌توان به «چک برگشتی» اشاره کرد. در آنجا «بهاره رهنما» نقش مادری را بازی می‌کند که از همسرش جدا شده و پسرش را نزد خودش نگه داشته و خیلی روی او حساس است. به‌تدریج او به‌واسطه پسرش دوباره به شوهر سابقش علاقه‌مند شده و به‌خاطر پسر هم که شده به زندگی قبلی برمی‌گردند.
لطیفی و مادران واقعی در دودکش
دیگر کارگردان لیست ما کسی نیست جز «محمدحسین لطیفی» که با سریال‌های طنز «دودکش» و «پادری» توانست بهترین نمونههای مادر در فیلم طنز را به‌نمایش درآورد. در این فیلم‌های خانواده محور، «سیما تیرانداز» و «نگار عابدی» نمونههای کاملی از مادران خوب و واقعی هستند که در بهترین حالت ممکن به تصویر کشیده شده‌اند. تصویر مادر و همسر در این سریال اغراق‌آمیز نیست و به واقعیت جامعه نزدیک‌تر است. همین باعث می‌شود مخاطب بیشتر با مادری این دو بازیگر ارتباط برقرار کند. به‌ویژه «سیما تیرانداز» که پیش از این هم در سریال طنزی دیده نشده بود، توانست نقش «عفت» را بهخوبی در فضای طنز بازی کند و برخی از موضوعات تربیت فرزند را با زبان طنز در این سریال به تصویر بکشد.
یک عدد سه‌درچهار
مجید صالحی در سریال خاطره‌ساز «سه‌درچهار» به نویسندگی «علیرضا مسعودی» نیز تا حدودی شوخی‌های مادر فرزندی را نشان داده که البته آن هم بیشتر در حالت عصبانیت برگرفته از مهر مادری بوده‌است. در این سریال دو خانواده که مادران آن‌ها با هم خواهر هستند، محور اصلی داستان‌اند. مادرهایی که در این سریال می‌بینیم کاملاً دلسوزانه و با کار کردن در کنار مردانشان خود را وقف خانواده و فرزندانشان کرده‌اند.
دلسوزی‌های مادرانه در درسرهای عظیم
دیگر سریال موفق و قابل تقدیر در این بررسی، «دردسرهای عظیم» به کارگردانی «برزو نیک‌نژاد» است که «مریم سعادت» توانست به‌طور فوق‌العاده‌ای نقش مادر را بازی کند و نقش پررنگی در این سریال داشته‌باشد. مادری که با چالش‌های ازدواج دخترش روبه‌رو است و در حالی که همسرش را از دست داده، تمام تلاشش را برای حل‌کردن مشکلات و فرآهم کردن شرایط و زندگی بهتر فرزندانش انجام می‌دهد. «شهین تسلیمی» هم در این سریال توانست بهخوبی مادری که تمام دغدغه‌اش آینده و ازدواج پسرش است را نشان‌دهد.
یکی از قابلیت‌های بزرگ ژانر کمدی همین نشان دادن روابط مادر و فرزندان است که جنبه‌های مختلفی را شامل می‌شود. از شوق و نگرانی گرفته تا رضایت و عصبانیت. هرکدام از جلوه‌های مادری در قالب طنز قطعاً می‌تواند برای مخاطب خاطره‌ساز و خاطره‌انگیز باشد. البته خیلی مهم است که شوخی با مادر منجر به نشان دادن تصویری قدیمی و عقب‌افتاده و یا خشن و بی‌اعصاب از مادر نشود؛ زیرا تصویری که از مادران در سریال‌های تلویزیونی پخش می‌شود، روی جامعه اثر می‌گذارد و در روابط بین فرزندان و مادرانشان مؤثر است.
سریال‌های طنز زیادی در این سال‌ها از تلویزیون پخش شده‌اند که می‌توانستیم به آن بپردازیم اما سعی کردیم در این گزارش فقط به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره کنیم که هنوز هم مردم بخش‌هایی از این سریال‌ها را به‌خاطر دارند.