زنــــان در آغوش خانه‌های امن
بررسی سازکار و عملکرد خانه‌های امن برای زنان خشونت دیده و تحت آسیب
متأسفانه خشونت علیه زنان از جمله خشونت خانگی، عبارتی قابل کتمان نیست. وقتی پای درد دل این زنان می‌نشینیم حس رنج، سرخوردگی و حتی شاید دلتنگی از روزهای خوش همزمان خود را نشان می‌هد. خانه‌ای که باید مأمن باشد تبدیل به میدان نبرد شده و در این فضا اغلب این زنان هستند که بیشترین آسیب‌ها روانه جسم و روح آنها می‌شود. بدون شک رها کردن و دل کندن از خانه نمی‌تواند به عنوان اولین قدم، بهترین تصمیم باشد! آموزش، آگاهی، تکیه برقانون و بازکردن چتر حمایتی همه آن‌چیزی است که در این شرایط «خانه‌های امن» به زنان پیشنهاد می‌دهند. این خانه‌ها که تحت نظر بهزیستی هستند، امکانات ویژه‌ای برای زنان تحت خشونت و آسیب‌دیده فراهم کرده‌‌اند که ضمن کمک به بهبود وضعیت روحی، جسمی و اجتماعی زن شرایط برای برگشت ایمن او به خانه و خانواده نیز فراهم شود، اطلاعات و فرصتی که شاید بیشتر زنان از آن بی‌اطلاع هستند. از این رو تلاش کردیم در این گزارش به طور خلاصه به بررسی خانه‌های امن، شرایط، وظایف و نحوه پذیرش آنها بپردازیم.
نفیسه کوهستانی نژاد
پژوهشگر مسائل خانواده
زنان نزد شما امانت‌های خدا هستند، آزارشان نرسانید و بر آنها سخت نگیرید. «امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام»
در هر جامعه‌ای برای کنترل و کاهش مسائل اجتماعی و آسیب‌های ناشی از آن، اقداماتی صورت می‌گیرد که این اقدامات خود به دو دسته اقدامات فوریتی و اقدامات(مداخلات) آسیب تقسیم‌بندی می‌شود.
در کشور ما، در راستای مداخلات اجتماعی بخش فوریتی، «اورژانس اجتماعی» از تجمیع چهار فعالیت، راه‌اندازی شده است:
۱. مداخله در بحران فردی، خانوادگی و اجتماعی که در قالب مراکز مداخله اورژانس اجتماعی صورت می‌پذیرد.
2. خط تلفن اورژانس اجتماعی که با شماره «123» به فعالیت می‌پردازد.
3. تیم سیار اورژانس اجتماعی که به صورت خودرویی فعالیت می‌نماید.
4. مداخلات محله محور که در قالب پایگاه اورژانس اجتماعی در محلات کمتر برخوردار فعالیت می‌کند.
برنامه اورژانس اجتماعی تحت عنوان یک خدمت فوریتی «تخصصی بودن، بموقع بودن و در دسترس بودن» را به عنوان اصلی‌ترین راهبردهای خود تعیین کرده است و از طریق توسعه خدمات محله محور در تلاش است رویکرد فعال را جایگزین رویکردهای غیرفعال نماید.
این اورژانس که در سال 1377 به صورت محدود آغاز به کار کرده بود، در طی بیش از یک دهه خدمات خود را در سطح کل کشور توسعه داد. در آیین‌نامه خدمات اورژانس اجتماعی مصوب 10 تیر 1392 جامعه هدف اورژانس اجتماعی ذکر شده است. در بند «ث» در همان ابتدا از خشونت‌دیدگان خانگی از قبیل کودک آزاردیده، همسر آزاردیده و... نام می‌برد و به عنوان اولین گروه مداخلاتی اورژانس اجتماعی بر این گروه تأکید می‌کند.
برای هر یک از جامعه هدف‌های اورژانس اجتماعی تلاش گردیده تا اقدامات کنترلی در موضوع آسیب آن گروه نیز طراحی شود. برخی از این اقدامات نیازمند ایجاد مراکزی جهت کنترل و کاهش آسیب اجتماعی برای آن گروه هدف است.
در همین راستا در سال 1393 سازمان بهزیستی برای اسکان موقت زنان تحت خشونت‌خانگی مراکزی را تحت عنوان «خانه امن» راه‌اندازی کرده است. اقدامات مرتبط با این موضوع پیش از سال 1393 در مراکز مداخله در بحران انجام می‌شده که در راستای تخصصی‌سازی خدمات و همچنین انجام مداخلات بلندمدت‌تر و با ضریب تأثیرگذاری بیشتر، مراکز به صورت مستقل شکل گرفته است.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این مراکز حضور مادران به همراه فرزندان‌شان است. البته لازم به ذکر است که این امکان برای فرزندان دختر و فرزندان پسر زیر 12 سال مهیا است. گروه هدف مورد پذیرش در این مراکز زنانی هستند که در خانه مورد آزار، خشونت و سوءرفتار هستند و شرایطی برای آنها پیش می‌آید که خودشان و فرزندان ایشان در خانه امنیت جانی و روانی ندارند و بعد از بیرون آمدن از خانه هم جایی برای ماندن یا پناه بردن برایشان فراهم نیست. این گروه از زنان می‌توانند وارد خانه امن شوند.
پدیده خشونت خانگی که مورد توجه آیین‌نامه مداخلات اورژانس اجتماعی نیز هست؛ هر‌نوع عمل خشونت‌آمیزی است که منجر به آسیب‌های جسمی و روانی می‌شود. این نوع آسیب در حال حاضر در همه کشورهای دنیا اعم از توسعه یافته و در حال توسعه وجود دارد ولی آنچه که اهمیت دارد نحوه مواجهه، مداخله، کاهش و کنترل آسیب است و اینکه آیا زیرساخت‌ها و الگوهای مداخله وجود دارد یا خیر.
براساس آخرین اطلاعات موجود، در حال حاضر 20 خانه امن غیردولتی و 8 خانه امن دولتی در کشور وجود دارد که شهر تهران 4 مرکز را در خود جای داده است.
پیداست خانه امن کاملاً یک خانه است و برای افراد حاضر در آن امکانات لازم برای یک زندگی عادی وجود دارد. یکی دیگر از موضوعات برجسته در موضوع خانه امن این است که نشانی این مراکز فقط در اختیار سازمان بهزیستی، مقامات قضایی و نیروی انتظامی است و حتی همسایه‌ها هم نمی‌دانند که این خانه زیر نظر سازمان بهزیستی است و اهالی‌اش زنان خشونت دیده هستند.
یکی از سؤالات و ابهامات در مورد خانه‌های امن؛ نحوه پذیرش و مراجعه به آنهاست. اول باید بدانیم که خانه‌های امن پذیرش مستقیم ندارند؛ زنی که مورد خشونت خانگی قرار دارد و مکان دیگری را نیز برای پناه بردن ندارد، می‌بایست ابتدا با شماره «123» خط تلفن اورژانس اجتماعی تماس گرفته و یا به یکی از نزدیک‌ترین مراکز مداخله در بحران مراجعه نماید و موضوع را به اطلاع مددکاران اوژانس اجتماعی برساند و در صورتی که تمایل به ترک منزل دارد این موضوع را به آنها اطلاع دهد. سپس مددکاران تیم سیار به محل مراجعه کرده و اطلاعات را به صورت دقیق مشاهده و تکمیل می‌نمایند و همچنین گزارش مددکاری خود را در مورد فرد خشونت دیده، خشونت‌گر و شرایط زیستی آنها از جمله وضعیت‌های جسمی و روانی و وضعیت منزل ایشان را تهیه و تدوین می‌نماید و در صورتی که لازم به انتقال فرد خشونت دیده باشد؛ ضمن هماهنگی با ضابط قضایی و اخذ دستور لازم، این انتقال توسط تیم سیار اورژانس اجتماعی صورت می‌پذیرد و فرد خشونت دیده به همراه فرزندانش به مرکز مداخله در بحران انتقال یافته و جهت بررسی بیشتر و جمع‌آوری مستندات لازم و تعیین تکلیف فرد و فرزندانش به صورت موقت پذیرش می‌شوند. در برخی موارد نیز نیروی انتظامی یا قاضی به صورت ارجاع به بهزیستی می‌توانند این گروه را به اورژانس اجتماعی معرفی نمایند.
پس از پذیرش اولیه، تیم تخصصی مرکز مداخله جهت بررسی وضعیت فردی، اجتماعی و خانوادگی فرد و تهیه بهترین مدل مداخله‌ای تشکیل جلسه می‌دهند.
این کمیته در ابتدا تلاش می‌کند تصمیمات لازم را برای اصلاح رفتار فرد خشونت‌گر و بررسی امکان برگشت خشونت دیده به منزل خودش اخذ نماید. در صورتی که در بررسی‌های انجام شده، برگشت به خانه منجر به آسیب‌های بیشتر به زن یا فرزندان وی گردد و شرایط بازگشت در کوتاه مدت فراهم نباشد، زن خشونت دیده با حکم قضایی به خانه امن منتقل می‌شود و فرزندان پسر تا سن 12 سال و فرزند دختر به همراه مادرشان در خانه امن پذیرش می‌شوند. افراد پذیرش شده در دوره 2 تا 4 ماهه که برای دو نوبت نیز قابل تمدید است فعالیت‌های متعدد و متنوعی را برای برگشت به وضعیت عادی انجام می‌دهند. همزمان با ورود فرد خشونت دیده به این مراکز، مددکار، روان‌شناس و مشاور حقوقی کار خود را آغاز می‌کنند و برای زن خشونت دیده طرح درمانی آماده می‌گردد. افرادی که در این خانه‌ها پذیرش می‌شوند بدون شک شرایط ویژه‌ای را پشت سر گذاشته‌اند. عدم امنیت جانی و روانی در خانه باعث می‌شود خیلی از این افراد با حال روحی و جسمی وخیم در حالی که آثار کبودی و آسیب‌دیدگی روی بدن‌شان مشهود است از خانه بیرون آیند. آنها هیچ حمایت‌گری ندارند و نیازمند حمایت‌های اصولی برای ادامه زندگی خود و فرزندان‌شان هستند.
در طرح درمانی فوق الذکر در صورتی که فرد آسیب جسمی دیده باشد با بهره‌گیری از مشاوره حقوقی و با هدف بازدارندگی حقوقی و قضایی نسبت به مرتکب خشونت مراحل قضایی طی می‌شود.
در جلسات مشاوره نیز با هدف افزایش آگاهی زنان نسبت به قوانین و مقررات حمایت‌گری که برای آنها وجود دارد، آموزش‌های لازم داده می‌شود.
بعد از این مرحله تلاش می‌گردد تا با آموزش‌های بیشتر در راستای توانمند‌سازی و افزایش خودایمنی در زنان خشونت دیده کمک‌های مؤثرتری برای بازگشت به وضعیت عادی رخ دهد.
برای مثال آموزش‌های لازم در موضوع ارتباط مؤثر، سبک زندگی ایرانی - اسلامی و ارتقای توانمندی‌های شغلی و مهارتی که بتواند به زندگی ایشان کمک نماید از اصلی‌ترین سرفصل‌های آموزشی در زمان حضور این افراد در خانه امن است. یکی دیگر از فعالیت‌هایی که به صورت مستمر در این خانه‌ها انجام می‌گیرد تلاش برای تغییر شرایط جسمی و روحی فرد آزارگر و بهبود اوضاع خانه برای بازگشت مددجو توسط مددکاران خانه امن است.
وقتی شرایط برای بازگشت زن خشونت دیده به منزل فراهم می‌شود، تیم تخصصی خانه امن برنامه خروج از مرکز را با عنوان «برنامه ایمنی» به صورت مشارکتی با خود مددجو و گاهی نیز با حضور فرد خشونت‌گر، آماده و طراحی می‌نماید و پیش از خروج، آموزش‌های لازم را جهت ارتقای خودایمنی به آنها می‌دهد. «برنامه ایمنی» یک سند شخصی‌سازی شده و تفصیلی است که دربردارنده راهبردها و سازکارهای ایمنی برای مددجو و فرزندان ایشان است. یکی از بخش‌های مهم این برنامه فعالیت‌هایی است که به افراد در خانه این قدرت را می‌دهد تا با ایجاد آرامش و به کارگیری روش‌های خودکنترلی احتمال تکرار خشونت را به حداقل برسانند. همچنین در این برنامه از ظرفیت شبکه اجتماعی که شامل خانواده‌های زن و همسر وی و حتی دوستان نزدیک و یا همسایگان است نیز برای بهبود شرایط بهره برده
می‌شود.
وقتی فرد آزاردیده با حکم قضایی دوباره به منزل خود بازمی‌گردد نظارت مددکاری بر وضعیت خانواده حداقل 6 ماه از زمان ترخیص از خانه امن ادامه خواهد داشت و در این مدت در صورت تکرار خشونت، مراتب به اطلاع مقام قضایی رسیده و برخورد قانونی لازم صورت می‌پذیرد.
وقتی به حرف‌های مددکاران خانه امن گوش می‌سپاریم بعد از اشاره به وضعیت ساختمانی این خانه‌ها و مسائل بودجه آن که برای حمایت از خانواده‌ها لازم و ضروری است، تأکید ویژه برعدم آشنایی مردم با سازکار حمایتی مهمی همچون اورژانس اجتماعی دارند و از دیگر نکات، فقدان آموزش‌های کافی برای کنترل خشونت در خانه است.
یکی از فعالیت‌هایی که سازمان بهزیستی به تازگی آغاز کرده، ایجاد مراکز روزانه برای مرتکبین خشونت است که در حال حاضر به‌صورت آزمایشی در 5 استان در حال انجام است.
این مراکز به‌صورت خانواده‌محور و با هدف احیای خانواده و بهره‌گیری از تمامی ابزار ممکن همچون شبکه خانواده، دوستان و نیز انجام ظرفیت‌های حمایتی ویژه چه به‌صورت نقدی و چه به‌صورت غیرنقدی به فعالیت می‌پردازد. در این مراکز فرد خشونت‌گر، به‌صورت داوطلبانه یا با حکم قضایی از این خدمات و مشاوره‌ها بهره‌مند می‌شود.
در این مراکز نیز تلاش می‌شود با کمک تیم تخصصی خانه امن، ریشه‌های خشونت کشف گردیده و علل آن با کمک خود خانواده به طور کامل از بین برود یا به طور قابل توجهی برخی از مسائل حل شود تا شاهد ارتکاب خشونت در خانه نباشیم.
نکته قابل توجه در تمام این فرایندها این است که ضمن حفظ کرامت و حقوق زن، هدف اصلی آن است که او به آغوش خانواده برگردد و ضمن حال خوب خود، بتواند بهتر نقش‌های همسری و مادری را ایفا نماید ولی برای انجام این امر مهم، لازم است محیط خانواده امن باشد تا زن در جایگاه درست و مطمئن بتواند ایفای نقش نماید.
فلذا تلاش بر این است که ضمن انواع حمایت‌ها و مشاوره‌ها برای زن خشونت‌دیده که پیش از این شرح داده شد، همسر وی هم به لحاظ مهارت‌های لازم برای ایجاد محیط خانوادگی امن، توانمند شود.
می‌توان گفت این رویکرد در برابر بسیاری از رویکردهای افراطی قرار دارد که به محض ایجاد مشکل در زندگی زناشویی، جدایی کامل و همیشگی زن و مرد و انحلال خانواده را بهترین راه‌حل دانسته و طلاق را به مثابه رهایی و آزادی زن در نظر می‌گیرند.
وقتی که سازکار خانه امن بررسی می‌شود به یک نکته باید اذعان کنیم که تلاش سازمان بهزیستی و مددکاران چه در اورژانس اجتماعی و چه در خانه امن در راستای کاهش آسیب و ایجاد مجدد محیطی امن برای خانواده است. به امید روزی که تمامی خانه‌ها در سراسر ایران برای تمامی اعضای خانواده امن باشد.