درباره غسل و تدفین اموات با معاون عروجیان سازمان بهشت زهرا(س) به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم
ایستگاه آخر
پیگیری مراسم تشییع و تدفین عزیزی از دست رفته آنقدر سخت و سهمگین است که بدون یاری گروهی حرفه‌ای و متخصص امکان‌پذیر نیست؛ همان‌هایی که با غسل و تدفین اموات به کمک‌مان می‌آیند
اعظم ذوالفقاری منظری
خبرنگار
بعضی روزها در زندگی همه ما وجود دارد که هم از خاطرمان نمی‌رود و هم از آنها اجتنابی نیست. شاید سخت‌ترین روزهای زندگی ما زمانی است که یکی از عزیزانمان را از دست می‌دهیم. غم از دست دادن یکی از اعضای خانواده یا دوستان آنقدر سنگین و بزرگ است که تا مدت‌ها نمی‌توانیم به زندگی عادی‌مان بازگردیم. در چنین شرایطی باید برای برگزاری مراسم‌های عزاداری و برگزاری مراسم تدفین عزیزمان هم آماده باشیم و چه چیز سهمگین‌تر از اینکه پیکر عزیزمان را به ما نشان می‌دهند که شناسایی کنیم. در چنین شرایطی یاری دوستان و آشنایان را بیشتر از هر زمان دیگری نیاز داریم و در این میان، مردان و زنانی با روح بزرگ به ما کمک می‌کنند تا مراحل تدفین عزیزمان را انجام دهیم. سازمان بهشت زهرا(س) تهران، مجموعه عروجیان را راه‌اندازی کرده تا مراحل تدفین برای بازماندگان متوفی ساده‌تر شود. علیرضا رباطی اول، معاون عروجیان بهشت زهرا(س) است و توضیح می‌دهد که کار سخت غسل و تدفین درگذشتگان چه چالش‌هایی دارد و مردم در آن شرایط سخت چه می‌کنند.
خانواده درگذشتگان باید چه روندی را طی کنند تا پیکر عزیزشان را سریع‌تر تحویل بگیرند؟ آماده‌سازی پیکر درگذشتگان برای تدفین چه روندی طی می‌کند؟
ابتدا برای انتقال پیکر فرد از بیمارستان یا منزل با ما تماس گرفته می‌شود. در واقع افراد یا در منزل خود از دنیا می‌روند یا در بیمارستان. همکاران ما در مجموعه 1530 پایانه بهشت زهرا(س) تماس بازماندگان را دریافت می‌کنند و اقدامات اولیه برای انتقال پیکر به بهشت زهرا(س) انجام می‌شود. از بیمارستان یا منزل، پیکر مستقیماً به سردخانه بهشت زهرا(س) یا پزشکی قانونی بهشت زهرا می‌رود. در پزشکی قانونی روال اداری ثبت مشخصات متوفی یا علت فوت انجام می‌شود و پس از آن پیکر به سردخانه تحویل می‌شود.
در برخی موارد همان روز که پیکر تحویل بهشت زهرا(س) شده، برای تخصیص قبر هم اقدام می‌شود. خانواده متوفی، مدارک شناسنامه‌ای فرد فوت شده را می‌آورند و اطلاعات درباره فرد تکمیل می‌شود تا این اطلاعات با گواهی فوت مطابقت داده شود، پس از آن تخصیص قبر و دیگر امورات کفن و دفن انجام می‌شود.
این مراحل که طی شد، بستگان متوفی برای شناسایی فرد فوت شده می‌آیند و پس از تأیید آنان، اول تخصیص قبر انجام می‌شود و بعد برگه شست‌و‌شو به آنان داده می‌شود. قسمت شناسایی متوفی معمولاً برای خانواده‌ها سخت است و گاهی از انجام آن سر باز می‌زنند. البته باید شناسایی فرد فوت شده توسط یکی از بستگان درجه اول صورت گیرد که کار بسیار سختی است. بعد از شست‌و‌شوی پیکر، خانواده باید متوفی را شناسایی کنند و پس از آن نماز میت برای متوفی اقامه می‌شود و از آنجا پیکر کفن شده و آماده، با آمبولانس به قطعات بهشت زهرا(س) منتقل می‌شود.
در مجموعه همکارانی برای انجام تشریفات تدفین حضور دارند. همکاران بخش خاکسپاری نیم ساعت قبل از اینکه متوفی برای تدفین آماده شود، در محل دفن حاضرند. علاوه بر آن گروه دیگر از همکاران ما تشریفات مراسم تدفین را با هماهنگی خانواده متوفی آماده می‌کنند. وقتی پیکر متوفی به محل دفن می‌رسد، پیکر تحویل همکاران ما می‌شود و آنان اقدام به خاکسپاری می‌کنند. در واقع همکاران ما در همه این مراحل در کنار خانواده متوفی هستند تا هم باری از روی دوش آنان بردارند و هم غم از دست دادن عزیزشان را کمی تسلی دهند.
بنابراین به نظر می‌رسد همکاران شما شامل کارکنان بسیاری می‌شود که در بخش‌های مختلف باید حاضر باشند. به طور معمول روزانه مراسم تدفین چند نفر در بهشت زهرا(س) انجام می‌شود؟
بیشترین آمار پذیرش متوفی در بهشت زهرا(س) مربوط به دوران شیوع کرونا بود که روزانه تا 390 متوفی هم پذیرش کرده‌ایم. در شرایط فعلی حدود 150 تا 160 نفر را پذیرش می‌کنیم. این تعداد آمار روزانه پذیرش متوفیان در بهشت زهرا(س) است. برای این حجم از پذیرش متوفیان، 150 نفر در دو شیفت فعالیت می‌کنند. شیفت‌ها به این صورت است که هر روز 75 نفر مشغول به کار می‌شوند. این افراد روز بعد را استراحت می‌کنند و 75 نفر دیگر به امورات متوفیان رسیدگی می‌کنند. این تعداد کارکنان در بخش‌های مختلف از جمله سردخانه، ورود و خروج خانم‌ها و آقایان، پذیرش و... است.
چهار سنگ شست‌و‌شو داریم که 24 ساعته کار می‌کنند و چهار سنگ رزرو هم داریم. همه سنگ‌ها حتی رزروی‌ها، روزانه کار می‌کنند. پای هر سنگ شست‌و‌شو 9 یا 10 نفر حضور دارند و کار غسل متوفی را انجام می‌دهند.
شست‌و‌شوی متوفی در بخش بانوان سختی‌های زیادی دارد. کار بسیار سنگینی است. از طرفی امکان ندارد که آقایان در این بخش بتوانند کمک کنند. اکثر کارکنان خانم در بخش شست‌و‌شو گرفتار بیماری‌هایی مانند کمردرد، دیسک کمر و... می‌شوند. وقتی یک نفر از دنیا می‌رود، هیچ کنترلی روی بدن وجود ندارد و به همین دلیل وزن بدن بیشتر به نظر می‌رسد و حرکت دادن آن سخت‌تر می‌شود.
عمده مشکلات کارکنان به مسائل جسمی و بیماری‌های اینچنینی مربوط می‌شود؟ اینکه فردی هر روز با تعدادی پیکر متوفی مواجه شود، چه تأثیری روی روحیه کارکنان می‌گذارد؟
این نکته شاید آنقدرها مطرح نشود که بخشی از مشکلات کارکنان ما در این مجموعه به بحث‌هایی است که همکاران ما با خانواده متوفی دارند. کسانی که عزیزشان را از دست داده‌اند، بویژه وقتی به ما مراجعه می‌کنند، به لحاظ روحی و روانی در حالت خوبی نیستند و قطعاً تا ماه‌ها درگیر بیماری عزیزشان بودهاند یا بعدها گرفتار این مشکلات هستند. لحظه آخری که خانواده‌ها، عزیز از دست رفته‌شان را می‌بینند، بسیار متأثر و غمگین هستند، حالا تصور کنید که باید خانواده پیگیر شست‌و‌شو و تدفین عزیز خود باشد.
بار اندوه داغدیده‌ها روی دوش کارکنان بهشت زهرا(س)
برخورد با خانواده متوفی معمولاً مشکلاتی به وجود می‌آورد. فضای کار ما اینگونه است که مردم هنگام غم و غصه و ناراحتی به ما مراجعه می‌کنند و گاهی در جریان انجام کارهایشان، بداخلاقی هم دارند. مواردی پیش آمده بین اعضای یک خانواده دچار درگیری می‌شوند و کل فامیل متوفی وارد محدوده پذیرش شدند و همه چیز را بهم ریختند تا آنجا که حراست دخالت کرد تا مسأله جمع شود. از این نمونه‌ها زیاد پیش آمده و این درگیری‌ها به سر قبر و تدفین متوفی هم کشیده می‌شود. گاهی بعضی خانواده‌ها در همان زمانی که متوفی در حال شست‌و‌شو است، وارد بحث ارث می‌شوند و درگیری بین‌شان پیش می‌آید.
یا تصور کنید که یکی از همین کارکنان ، یکی از غسال‌ها یا هر کدام از همکاران ما، عزیز و عضوی از خانواده خود را از دست بدهد. شست‌و‌شوی یکی از اعضای خانواده و انجام کارهای تغسیل و تدفین برای همکاران ما بسیار سخت‌تر است. برخی می‌گویند که غسال‌ها، چون زیاد پیکر درگذشتگان را شست‌و‌شو داده‌اند، دیدن پیکر یکی از اعضای خانواده برایشان آنقدرها سخت نیست، در حالی که برای همکاران ما مسلماً تفاوت دارد که پیکر غریبه را شست‌و‌شو و غسل می‌دهند یا یکی از اعضای خانواده‌شان را و قرار گرفتن در چنین شرایطی مطمئناً در طولانی مدت روی آنها اثر می‌گذارد.
گاهی مشکلات حقوقی هم بین خانواده متوفی مطرح می‌شود که باز هم باعث درگیری است. مسائلی از این قبیل که قبر که از قبل خریداری شده، متعلق به چه کسی است و آیا این قبر به کسی غیر از کسانی که به لحاظ حقوقی وارث خریدار آن هستند، می‌رسد یا نه؟ برای خانواده‌های متوفی در لحظه غسل و تدفین عزیزشان، درک این مسائل سخت است و از طرف دیگر ما باید به مجموعه‌های قانونی در این خصوص پاسخگو باشیم.
فروپاشی روانی در تشخیص هویت متوفی
یکی از چالش‌های مهم ما با خانواده‌ها زمان تشخیص هویت متوفی رخ می‌دهد. از دیدن چهره عزیزشان در آن شرایط واهمه دارند و نمی‌توانند این کار را انجام دهند. از طرفی قبل از تدفین، به لحاظ قانونی، حتماً یک نفر باید متوفی را شناسایی کند. این مسأله در کار ما اشکال به وجود می‌آورد. اغلب تلاش می‌کنیم برای خانواده‌ها شرح دهیم که باید متوفی را شناسایی کنند. اصرار همکاران ما به این موضوع، باعث ناراحتی خانواده‌ها می‌شود و مشکلاتی به وجود می‌آورد.
گاهی که آمبولانس حمل متوفی در ترافیک شهر گیر می‌کند و دیر به بهشت زهرا(س) می‌رسد، باعث ناراحتی و عصبانیت خانواده متوفی می‌شود و حتی گاهی به درگیری خانواده‌ها با کادر مجموعه ما هم می‌کشد.
این جریانات فشار روحی زیادی به کارکنان مجموعه وارد می‌کند. نه فقط کسانی که مشغول تغسیل یا تدفین هستند، همکارانی که مشغول پذیرش پیکر متوفی هستند، کسانی که تدارک برگزاری مراسم سر مزار را می‌بینند و... با چنین مشکلات و مسائل روحی و روانی مواجه هستند. مثلاً در حال پذیرش یک متوفی، اگر لبخند به لب یکی از کارکنان ما بیاید، ممکن است که باعث سوءتفاهم برای خانواده متوفی شود. همین چند عامل به ظاهر کوچک، باعث شده فضای کار در مجموعه سنگین باشد و کار را برای کارکنان مشکل کرده است.
اگر خانواده متوفی درخواست غسل دادن، کفن و دفن کردن عزیزشان را داشته باشند، راهی برای انجام درخواست آنان وجود دارد؟ آیا با چنین اقدامی، فشار کار از روی کارکنان بخش‌های تغسیل و تدفین برداشته نمی‌شود؟
در چند ماه اخیر سعی کردیم که هم در غسالخانه بانوان و هم آقایان، فضایی را برای این منظور ایجاد کنیم که خانواده‌ها خودشان بتوانند متوفی را غسل دهند و کفن کنند. اگر خانواده‌ای چنین درخواستی داشته باشد، تلاش می‌کنیم تا حد امکان همراهی‌شان کنیم. اما به‌دلیل کمبود فضایی که برای غسل دادن متوفی وجود دارد، این امکان را اطلاع‌رسانی عمومی نکرده‌ایم.
کمک‌های جهادی برای تغسیل و تدفین
اما اگر کسی از قبل هماهنگ شود و از قبل غسل دادن میت را آموزش دیده باشد، می‌توانیم فضا را در اختیارشان قرار دهیم. اما این مسأله باید مطرح شود که همه نمی‌توانند متوفی را غسل دهند یا کفن کنند؛ علاوه بر اینکه غسل و کفن میت، آدابی دارد که باید حتماً رعایت شود، انجام چنین کاری بسیار سخت است و ممکن است از عهده خانواده متوفی برنیاید و باز مشکلاتی برای کارکنان ما ایجاد شود. در واقع این‌طور نیست که با تسری چنین برنامه‌ای، احتمال این باشد که کار همکاران ما کم شود. اما در حد امکان و در صورت درخواست خانواده، می‌توانیم فضا را در اختیارشان قرار دهیم.
البته گاهی از طرف برخی افراد به‌صورت جهادی کمک‌هایی به همکاران ما می‌شود. این افراد کار غسل میت را بلدند و می‌توانند کمک حال غسال‌ها باشند.
در میان متوفیان، اشخاص خاص که در میان مردم شهرتی دارند، به شما مراجعه کرده‌اند؟ چالشی در پذیرش پیکر متوفی این افراد و انجام مقدمات کفن و دفن آنان داشته‌اید؟
افراد زیادی بودهاند که نباید نام ببریم. برخی از شخصیت‌های مذهبی که عزیزشان را از دست می‌دهند، برای غسل و کفن متوفی، خودشان دست به کار می‌شوند و به ما کمک می‌کنند. هنرمندان زیادی هم در بهشت زهرا(س) تدفین شده‌اند که مسلماً مقدمات دفن آنان در مجموعه انجام شده است.
اعدامی‌ها، اراذل و اوباش هم داشته‌ایم که گاهی در حین انجام مقدمات کفن و دفن متوفیان آنان، نزاع خانوادگی هم ایجاد شده یا دعوای خیابانی‌شان به بهشت زهرا(س) کشیده شده و همکاران ما مشغول جدا کردن آنان شده‌اند.
برنامه‌ای برای کمک به همکاران‌تان برای درمان دردهای ناشی از چنین فعالیت سنگینی دارید؟
سازمان بهشت زهرا(س) به‌دنبال ایجاد درمانگاهی در نزدیکی همین مجموعه است که خدمات را با هزینه کمتر یا رایگان به کارکنان بخش‌های مختلف ارائه دهد. تلاش بر این است که خدمات ارائه شده در این درمانگاه به‌صورت تخصصی متمرکز بر مشکلات جسمی و روحی کارکنان بهشت زهرا(س) باشد.