سفر به جهان شعر و قصه‌ها همراه با مکتب‌های ادبی
سفر هفتم با مکتب بسیار خاص سمبولیسم
بعد ازمدتی غیبت سفرمان مجدداً آغاز می‌شود و این بار به مکتب سمبولیسم می‌رویم و حتی کمی پس از آن را هم باهم بررسی می کنیم. اگر خاطرتان باشد دفعه قبل سفری به مکتب ناتورالیسم داشتیم و دیدیم که هم در ایران و هم در جهان طرفداران بسیاری دارد. حال زمان آن است که بدانید در سمبولیسم و ریشه های مختلف آن چه خبر بوده است.
ریحانه میرحسینی
کارشناس ارشد ادبیات
پیش از سمبولیسم چه خبر بوده است؟
پیش از سمبولیسم یعنی از نیمه دوم قرن نوزدهم مکتب پارناس را داریم. در سال 1860 این مکتب به رهبری لوکنت دولیل شکل گرفته و بیشتر به تبلیغ آثار کلاسیک و بزرگان یونان می پرداخت. این نهضت در نیمه دوم قرن 19 در فرانسه طرفداران بسیاری پیدا کرده و عکس‌العملی در مقابل رمانتیسم ویگتور هوگو و لامارتین محسوب می شد. پارناسین‌ها می گفتند که محتوا مهم نیست! باید فرم شعر عالی باشد و لازم نیست بخنداند یا بگریاند، تنها زیبا که باشد کافی است. شعارشان هم هنر برای هنر بود. اصول شعری خاص خودشان را داشتند مانند فرم عالی، شعر زیبا باید باشد، قافیه را توجه نمی کردند، عدم توجه به احساسات و....
هنر برای هنر یعنی چه؟
این نظریه را ظاهراً اولین مرتبه لسینگ مطرح کرده، به این معنی که اثر هنری ارزش ذاتی دارد و این ارزش به هدف ها و محتوای آن نیست بلکه به ذات مهم است. البته مخالفت هایی هم داشت و مخالفانش می گفتند که خوب و بد وجود ندارد بلکه شاعرهای خوب و بد وجود دارند. به هرحال شعار هنر برای هنر در نیمه دوم قرن نوزدهم خیلی طرفدار پیدا کرد و یکی از رهبران معروف آن هم اسکار وایلد انگلیسی بود. او را می شناسید؟
سمبولیسم یعنی چه و از کجا شروع شد؟
سمبولیسم واکنشی در مقابل مکتب ناتورالیسم بود که فقط با واقعیت هایی که به چشم دیده می شدند و ملموس بودند سروکار داشت و به نوعی حقیقت‌نویسی و واقعیت‌گویی را ترویج می کرد. حال سمبولیسم آمد و مدعی بیان واقعیتی تازه که واقعیتی پنهان بود، شد و آن را تبلیغ کرد. آغازگر این نهضت که بود؟ شخصی به نام شارل بودلر که معتقد به نظریه هنر برای هنر بود و در سال 1875 کتاب گل های شر را منتشر کرد. به نظر بودلر واقعیت از چشم مردم پنهان بود و به صورت علائم و اشارت‌هایی بود که فقط شاعران می توانستند آن را بفهمند.
اصلاً شعر سمبولیستی به
چه معناست؟
شعر سمبولیستی گفتن یک مطلب و موضوع به صورت مبهم و اشاره است و یک حقیقتی که پنهان است. مثلاً چه جوری؟ برایتان مثالی می‌زنم. مثلاً ما دریا را این‌گونه تصور می کنیم که بی‌کران و آبی است ولی پل والری در آغاز گورستان دریایی در وصف دریا می گوید: این بام آسوده که بر آن کبوتران می جنبند. درواقع شاعر با نبوغ خودش احساساتش را انتقال داده و این صحنه ها را تصویرسازی می کند.
بزرگان سمبولیسم در فرانسه چه کسانی هستند؟
پل ورلن از شاعران مکتب انحطاط بود که فکر می‌کرد همه چیز برایشان تمام شده است و همواره در رؤیایی غمگینی فرورفته بودند و آثار آنها پر از پوچی و دلزدگی بود. اسکار وایلد ایرلندی که به فرانسه هم می‌نوشت و او هم متعلق به مکتب انحطاط بود و آرتور رمبو که نخستین کسی بود که شعر آزاد سرود. نفر بعدی استفان مالارمه که شعرهای او به دشواری معروف و خیلی گنگ و مبهم بود. موریس مترلینگ که نمایشنامه های سمبولیستی نوشت و نفر آخر بودلر که آغازگر مکتب سمبولیسم واز طرفداران هنر برای هنر بود.
سمبولیسم به کشورهای دیگر هم رسید؟
بله چرا که نه! بر شاعران انگلستان و امریکا هم تأثیر گذاشت و می‌توان گفت که بخش اعظمی از ادبیات جنگ جهانی اول به بعد تحت تأثیر سمبولیسم است. برای مثال در انگلستان ویلیام باتلر ییتس را داریم که با منظومه مسافرت های اوسیان جایزه نوبل گرفت. تی اس الیوت صاحب منظومه سرزمین بی حاصل است. در امریکا با خشم و هیاهوی فاکنر روبه رو هستید، در روسیه الکساندر بلوک و در آلمان راینر ماریا که اشعار پل والری را به آلمانی ترجمه کرد.
آثار معروف در سمبولیسم
پل والری که از او اشعار زیادی به جا مانده، علاوه بر شعر یادداشت‌هایی هم در مورد شعر و ادبیات دارد. او معتقد به ابهام و پیچیدگی بود و سارتر او را بزرگترین شاعر فرانسه می دانست. معروف‌ترین شعر او گورستان دریایی است که سرودن آن سالها طول کشیده و آن را به سبک سمبولیسم گفته است. شعر به وصف منظرهای می‌پردازد که گویی شاعر در گورستانی در شهر از پشت کاج‌ها به دریا نگاه کرده و منظره دریا در آفتاب ظهر را وصف می کند. مورد بعدی شعر سرزمین بی‌حاصل از الیوت است. او شاعر و منتقد بزرگ انگلیسی بود که این شعر پر از سمبل و کنایه و تشبیه را سرود و شعری مبهم و مشکل ساخت. سرزمین بی‌حاصل از پنج بخش تشکیل شده مانند خاکسپاری مرده، بازی شطرنج، موعظه آتش، مرگ ناشی از آب، تندر چه گفت. حتماً آن را بخوانید تا شما را شگفت‌زده کند.
قسمتی از آن را در اینجا می‌خوانید و تا مکتب بعدی خداحافظ.
بازی شطرنج
اعصاب من امشب ویران است. آری ویران. به کنارم باش.
با من سخن بگو. چرا هرگز لب به سخن نمی‌گشایی؟ بگو
به چه می اندیشی؟ به کدام پنداری؟ چه؟
مرا نه آن چنان توان هست که اندیشه ات را دریابم. بگو...
اکنون بگو چیست آن صدا؟ چه در سر است باد را؟
هیچ دیگرباره هیچ
آیا خبر از جایی نیست تورا؟ نمی‌نگری کسی را؟
به خاطر نمی آوری چیزی را؟ هیچ؟
بشتاب لطفاً که فرا رسیده است زمان رفتن.
و اما مشخصات اصلی سمبولیست‌ها
برای اینکه هم کامل با این ویژگی‌ها آشنا شوید و هم خسته نشوید، خیلی کوتاه به آنها اشاره می شود. سمبولیست‌ها به رؤیا اندیشی و تخیل اعتقاد داشتند و به نظر آنها جهان مثل رازی بود که با تخیل می‌شد آن را کشف کرد. آنها می‌گفتند که شعر از آنجا شروع می‌شود که با واقعیت قطع ارتباط کند. اساس شعرهای سمبولیک بر تلقین و تداعی بود و معتقد بودند که احساسات در شعر فردی و خصوصی است. به همین دلیل زبان شعرها مشکل و پر از ابهام بود. سمبولیست‌ها به آهنگین بودن کلامشان اهمیت می دادند و می‌گفتند که شعر باید خودش را به دست موسیقی کلام بسپارد. از دیگر ویژگی های آنها شعر آزاد، بدبینی که تحت تأثیر فلسفه شوپنهاور به وجود آمد و اسرار که بر دنیای شعر سمبولیست‌ها حاکم بود و آن را پر از ناشناخته ها می کرد.