از آیین طشت‌گذاری تا سوگواری‌هایی که‌همه‌کارهای‌آن بر‌دوش بانوان است
تنوع‌آیین‌های‌سوگواری‌در استـــان قـــــزوین
درخصوص آیین‌های سوگواری ماه‌های محرم و صفر در استان قزوین، این نکته را باید خاطرنشان کرد که به دلیل تنوع اقلیمی که این استان دارد و تقریباً از اکثر اقوام کشور در آن ساکن هستند، ما شاهد یک تنوع آیینی نیز در آن هستیم که در ابعاد مختلف فرهنگی، خوراک و پوشاک و حتی زبان نمود پیدا کرده است. مجتبی عباسی، کارشناس مردم‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین، که راه‌اندازی موزه عاشورائیان قزوین را هم در کارنامه خود دارد، آیین‌های سوگواری در بخش‌های مختلف این استان را در گفت‌وگو با خبرنگار «ایران» تشریح کرد.
آذین آقاجانی
روزنامه‌نگار
آیین «طشت‌گذاری»
وی توضیحات خود را با آیین «طشت‌گذاری» آغاز می‌کند و می‌گوید: «قبل از محرم و صفر در سراسر کشور بویژه مناطق آذریزبان، آیینی به نام «طشت‌گذاری» داریم که درواقع آیین استقبال از محرم است. این در حالی است که در استان قزوین و در بخش‌های البرز، مرکزی و آبیک، این آیین معمولاً یک‌روز مانده به آغاز محرم برگزار می‌شود که برگزارکنندگان آن معمولاً مهاجرانی هستند که از مناطق آذریزبان به قزوین مهاجرت کرده‌اند. در این مراسم، عزادارن طشتی را که داخل آن مقداری آب قرار دارد، به نشانه تشنگی امام حسین(ع) و یارانش در صحرای کربلا به روی دست گرفته و با نوحه‌سرایی در اطراف آن، مراسم عزاداری ماه محرم و پوشیدن لباس‌های سیاه را آغاز می‌کنند.»
آیین «صبح طلوع»
عباسی می‌افزاید: «در منطقه الموت، روستای آکوجان، مراسمی با عنوان «صبح طلوع» داریم؛ که اشاره به نوحه‌خوانی‌ای است که یک ساعت قبل از طلوع آفتاب صبح عاشورا ثبت می‌شود. همه در مسجد جمع می‌شوند و نوحه «مکن ای صبح طلوع» را که خیلی هم حزن‌آور است، می‌خوانند و بعد از آن به خانه‌های خود می‌روند و دوباره برای نماز صبح برمی‌گردند.»
آیین «چاق چاقی»
به گفته این کارشناس حوزه ثبت میراث معنوی، مراسم دیگری به نام «چاق چاقی» داریم که در روستای موشقین در الموت غربی برگزار می‌شود. در آیین چاق چاقی، جوانان شب عاشورا در قالب یک دسته به در خانه‌ها می‌آیند و نوحه می‌خوانند؛ آنها در هر خانه‌ای که می‌رسند، صاحبخانه به عنوان نذورات به آنها تخم‌مرغ، غذا یا حتی پول می‌دهد.
آیین «علم دولاندرن» و توزیع
غذای نذری «اوزباسترماخ»
وی سپس درباره آیین‌های طارم در ماه محرم می‌گوید: «در روستای ماهین در طارم قزوین نیز همچون برخی دیگر از مناطق آن که در بالا اشاره شد و مراسم طشت‌گذاری داشتند، اینجا نیز یک روز مانده به آغاز ماه محرم مراسم استقبال از آن برگزار می‌شود. نام مراسم روستای ماهین طارم «علم دولاندرن» است؛ یعنی علم‌گردانی یک روز مانده به آغاز محرم. همچنین در همین منطقه در روستای کلج یک نوع غذای نذری به اسم «اوزباسترماخ» دارند که فقط و فقط در ظهر عاشورا پخته می‌شود و در مسجد محل میان کسانی که حضور دارند، توزیع می‌شود.
آیین «طبق‌گردانی»
«طبق‌گردانی» آیین دیگری در قزوین است که این کارشناس به آن اشاره می‌کند: «در ایام محرم و صفر آیین «طبق‌گردانی» داریم که یک نفر «طبق» را بالای سر می‌گیرد و شروع می‌کند به حرکت کردن یا دور زدن. این آیین ریشه خیلی قدیمی دارد و حتی برخی آن را به دوره قبل از اسلام هم برمی‌گردانند. در جاهای دیگر کشور به طبق، «چهل‌چراغ (چلچراغ)» می‌گویند و معمولاً سر کوچه کسی که ناکام از دنیا رفته باشد، طبق می‌گذارند.»
آیین «علامت‌کشی»
وی با اظهار اینکه بیشتر این آیین‌ها در شب‌های عاشورا، تاسوعا و شب 28 صفر برگزار می‌شود، می‌افزاید: «علامت‌کشی» هم شبیه به «طبق‌گردانی» است. در قزوین به علم، «علامت» گفته می‌شود که در شکل‌های مختلفی وجود دارد. هیأت‌های مختلف معمولاً هر کدامشان یک علامت دارند. معمولاً مقصد هیأت‌ها و دسته‌ها در قزوین مشخص است؛ روز و شب عاشورا همه به سمت امامزاده حسین حرکت می‌کنند، شب تاسوعا هم به سمت امامزاده سلطان سیدمحمد می‌روند و علم‌ها و طبق‌ها را با خود حمل می‌کنند.»
آیین سوگواری زنانه «آ سید جمال»
عباسی سپس به معرفی آیین سوگواری حسینی «آ سید جمال» می‌پردازد: «مراسم سوگواری زنانه حسینیه «آقا سید جمال» که در بین مردم «آ سید جمال» خطاب می‌شود، از جمله آیین‌های مهم عزاداری زنانه شهر قزوین در ایام محرم است. این مراسم از ابتدای ماه محرم تا دوازدهم این ماه برگزار و تمام امور آن از جمله سوگواری و پذیرایی توسط بانوان انجام می‌شده است. اما اخیراً آقایان هم در برپایی این آیین کمک می‌کنند. مکان این حسینیه متعلق به آقاسید جمال میری از مبارزین بنام و علمای بانفوذ دوره مشروطه است که در جمع‌آوری و رهبری مشروطه‌خواهان برای فتح تهران تلاش بسیاری کرده و پس از فروکش کردن نهضت مشروطه، به مطالعات خود توسعه بخشیده و شاگردان زیادی را پرورش داده است. وی در زمان حیاتش بخشی از منزل مسکونی خود را به حسینیه اختصاص داد که هرسال از ابتدای محرم تا سوم امام حسین(ع) پذیرای سوگواران حسینی بود. پس از فوت آقا سید جمال، بنا به وصیتش، منزل او که وقف امام حسین(ع) شده است، در دست اولاد مونث قرار گرفته که خوشبختانه این سنت مذهبی تا به امروز ادامه دارد.»
«طایفه‌بنی‌اسد»از‌دیگر
سوگواری‌های زنانه قزوین
مسئول مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری قزوین، رسم مهم دیگری را که دوازدهم محرم و همزمان با سومین روز شهادت امام حسین(ع)، توسط بانوان قزوین برگزار می‌شود، رسم «طایفه بنی اسد» معرفی می‌کند: «برپایی این رسم ریشه در این اعتقاد دارد که واقعه عاشورا در کنار استقرار طایفه بنی اسد اتفاق افتاد؛ بعد از واقعه عاشورا، یزید مردان طایفه بنی اسد را ترساند و منع کرد که مبادا جنازه‌ها را حمل یا دفن کنند! مردان هم دست به جنازه‌ها نزدند و به مدت سه روز بانوان طایفه بنی اسد جنازه‌ها را حمل کردند. از همین‌رو بانوان قزوینی روز 12 محرم همگی در یک مسیر مشخص حرکت و سوگواری می‌کنند و جنازه‌های نمادین را حمل می‌کنند و دور می‌زنند و سر جای اول خود بازمی‌گردند. فکر می‌کنم این تنها سوگواری زنانه است که همه کارهای آن را بانوان انجام می‌دهند، آن هم در ملأ عام.