نگاهی به آیین‌های خاص سوگواری سالار شهیدان در استان خوزستان
از برافراشتن‌بیرق‌در‌شـوشـتر تا تعزیه بزرگ شـــوش
همزمان با فرا رسیدن ایام سوگواری سیدالشهدا، استان خوزستان نیز همچون دیگر استان‌ها در سوگ و یاد حسین و یاران مظلومش می‌نشیند. بزرگداشت واقعه دردناک عاشورا و کربلای حسینی به شیوه خاصی در این استان برپا میشود. از مراسم «عروس قاسم» گرفته تا پیش‌کش شیرینی «هیس» از آداب و رسوم خاص عزاداری سالار شهیدان در ایام محرم در استان خوزستان است. «بهنام رضایی مالمیر» کارشناس فرهنگی و ارشد تاریخ ایران سازمان میراث فرهنگی استان خوزستان، در گفت‌و‌گو با خبرنگار «ایران» در ارتباط با برگزاری مراسم خاص ایام محرم در خوزستان می‌گوید: با توجه به تعدد فرهنگ‌ها در این استان، مراسم عزاداری با عناوین و شیوه‌های خاصی برگزار میشود. به طور مثال مراسم آیینی میدان که عزاداری زنان عرب است یکی از ده‌ها مراسم خاص و میراث ناملموس این منطقه از کشورمان است.
آرزو کیهان
روزنامه‌نگار
ای واویلا خوانی و سَبیل عَطشان در مراسم مقتل خوانی مسجد آل طیب شوشتر
رضایی می‌گوید: شوشتر از جمله شهرهایی است که از سال‌های آغازین اسلام و رواج مراسم مذهبی، همیشه پیشتاز این آیین‌ها بوده، هرچند اجرای برخی از این آیین‌ها کمتر شده یا تنها محدود به یک نقطه از شهر است. مراسم آیینی محرم در مسجدآل طَیب«بَعَکوُن» در سوگواری ائمه(ع) با اجرای شیوه خاص«مَقتَل خوانی»، «اِی واوِیلاخوانی» (خواندن اشعاری از حکیم وفایی شوشتری و محتشم کاشانی در دستگاه شور (دشتی یا افشاری) بسیار حزن‌انگیز و بین دو نوحه‌خوان انجام میشود) و مراسم سقایان با عنوان «سَبیل عَطشان» یا «سَبیلی» که توسط یک نفر در باب واقعه عاشورا و ثواب سقایی سَبیل‌خوانی میشود و دیگر سقایان در میان مردم می‌چرخند و با ظرفی از آب، کار سَقایی را انجام می دهند.
برپایی شِیدونِه
رضایی با بیان اینکه برپایی حجله‌های آیینی به «شیدونه» شهرت دارد، می‌گوید: شیدونه‌ها، اتاقک‌های چوبی هستند که با منبت کاری تزئین شده‌اند و در مقابل برخی هیأت‌ها و حسینیه‌ها نصب میشوند. این حجله‌ها نقش حجله حضرت قاسم(ع) را دارند و برای مردم بسیار مورد احترام هستند. هر حجله سازه‌ای چهارگوش است و از جنس چوب ساخته شده و روی آن با پارچه‌ای سبز رنگ پوشانده میشود. سازندگان این حجله‌ها آنها را با نقاشی‌های ائمه و صحنه‌هایی از روز عاشورا منقش می‌کنند. هر یک از حجله‌ها نام یکی از امامان یا اهل بیت(ع) را دارد به طور مثال شیدونه حضرت علی(ع)، شیدونه علی اصغر(ع) و... در کنار هر حجله مردم علاوه بر قرار دادن شمع و حنا، نذوراتی شامل خرما، حلوا و... برای پذیرایی از هیأت‌های عزاداری و مردم قرار می‌دهند.
نذر هِیس(شیرینی خرمای عربی)
یکی از معروف‌ترین نذورات خوزستان «شیرینی خرمای عربی» است. این نوع شیرینی، ترکیبی از خرما، برنج محلی معطر(عَنبَربو)، کنجد، ادویه‌هایی ازجمله فلفل سیاه، دارچین، نعناع، بذر گشنیز و میخک است. مواد اولیه پس از مهیا شدن به شکل مناسب، طی مراحلی با هم ترکیب شده و هِیس به دست می‌آید. مردم منطقه معتقدند این خوراک غذای اصلی امام حسین(ع) به هنگام جنگ بوده به همین دلیل آن را در روز نهم محرم و شب دهم محرم به عنوان نذری تقسیم می‌کنند.
نمایش آیینی علمبازی(علم‌داری یا علم‌گردانی) محرم
«مالمیر رضایی» می‌افزاید: عَلَم‌بازی«عَلَم‌داری» یا «علم‌گردانی» از جمله نمایش‌های آیینی و مذهبی در دهه اول محرم است. علم بازی، آیینی مردانه است و جزو مهم‌ترین بخش‌های مراسم محرم به شمار می‌رود. علم، قطعه چوب استوانه‌ای بلندی به ارتفاع پنج تا شش متر است که سر آن پنجه‌ای از جنس برنج می‌‌گذارند و پارچه‌های رنگین از نذورات مردمی به چوب میبندند. عَلَم به طور معمول در پیشاپیش دسته‌های سوگواران حرکت داده میشود. تعداد زیادی از پارچه‌ها را که نذورات مردمی است روی علم‌های چوبی میبندند.
آیین سینی گردانی حضرت قاسم(ع) در بندرماهشهر
مراسم آیینی سینی قاسم یا عروسی قاسم در اکثر شهرهای خوزستان در روز هشتم ماه محرم برگزار میشود. عزاداران سینی نذوراتی را با محتویاتی از حنا، اسپند، شاخه‌های گیاه مورد، شمع، گلاب، شیرینی و غیره با روضه‌خوانی و دعا به نیت قبول حاجات در میان مردم می‌گردانند. تعداد زیادی از مردان و زنان سیاه پوش در گروه‌های سنی مختلف گروه سینی گردان را همراهی می کنند. در جلوی جمعیت علم‌های بلندی که به پارچه‌های رنگارنگ مزین شده اند قرار دارد و گهواره ای کوچک که یادآور طفل شش ماهـه امام حسین(ع) است در میان جمعیت، روی دست قرار می‌گیرد و مراسـم با مداحی و سینه‌زنی پیش می‌رود.
نمایش آیینی عَلَم یراق در دزفول
«مالمیر رضایی» می‌گوید: عزاداری و مراسم سنتی علم یراق (شمشیر و سپر بازی) به صورت نمایشی همراه با نواختن طبل، دهل، شیپور و سرنا در مقابل تکایا و در محله‌های مختلف برگزار میشود. در این مراسم عده‌ای از مردان به دو گروه تقسیم میشوند و با چوب، سپر، شمشیر و زره با یکدیگر به مبارزه نمایشی می‌‌پردازند. پیشینه اجرای این آیین براساس آنچه از زبان کهنسالان شنیده شده حدود 200 سال است. مراسم علم یراق بیشتر مختص محله‌های قدیمی است. در این محلات در طول ده شب ابتدای ماه محرم بخصوص 5 شب آخر، مراسم اجرا می‌گردد. عزاداری و مراسم سنتی علم یراق نمادی از صحنه جنگ است و در واقع با اجرای این نمایش آیینی که نشان از اندوه و شادی است به پیشواز عاشورا می‌روند. (اندوه برای وقوع جنگ و ستیز و شادی به امید پیروزی حق). ساخت شمشیر و سپر توسط آهنگران و پیشه وران دزفول انجام می‌گرفته است.
ذکرخوانی و نوحه‌خوانی در موسیقی 24 مُقوم شوشتر
موسیقی مذهبی در شوشتر از دیرباز اهمیت ویژه ای داشته است. ذکرخوانی، یکی از گوشه‌های موسیقی محلی شوشتر است که به نام 24 مُقوُم شناخته شده است. نوحه‌ها و مرثیه‌های زیادی با ریتم‌های سنگین در موسیقی مذهبی شوشتر با این ردیف خوانده میشود. بسیاری از نوحه‌خوانان و ذاکرین قدیمی، دستگاه‌های آوازی ملی و همچنین 24 مُقوم را بخوبی، درست و اصولی فرا می‌گرفتند و سپس در قالب موسیقی مذهبی آنها را ارائه می‌کردند.
مراسم سه روزه(دوازده محرم) دفن
شهدای کربلا در شوشتر
دو روز پس از واقعه عاشورا مراسم سه روزه دفن شهدای کربلا برگزار میشود. در طی این مراسم، اجساد شهدا را در حالتی که به مدت دو روز روی زمین باقی مانده‌اند به صورت نمادین دفن می کنند. تعدادی از بازیگران لباس‌هایی با نقش‌های متفاوت بر تن کرده و با معرفی یک به یک شهدا با نوحه‌خوانی و مقام خوانی همراه با موسیقی، اجساد را در حالتی که با بوریا پیچانده‌اند از زمین بلند می‌کنند و به شکل نمادین به خاک می‌سپارند.