مراسم آیینی خراسان رضــوی در‌ایام‌محرم
تاکنون 36 آیین ویژه محرم در خراسان رضوی در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت شده است
ماه محرم از دیر باز برای مسلمانان و خصوصاً شیعیان به عنوان ماه عزاداری حضرت سید‌الشهدا شناخته شده است و به همین دلیل سابقه تاریخی و ریشه‌های قوی در دل فرهنگ و آیین‌های مذهبی شیعیان، خصوصاً در ایران دارد. خراسان رضوی به واسطه تاریخ چند هزار ساله از تمدنی کهن با عمقی تاریخی برخوردار است که این سابقه تاریخی در جریان اسلام‌گرایی این سرزمین و عزاداری‌های عاشورایی و حسینی نیز خود را به خوبی نمایان ساخته است و بسیاری از این آیین‌های عاشورایی هنوز در این استان با شکوه هرچه تمامتر برگزار می‌شود.بر اساس اعلام احسان زهره‌وندی، سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی، از میان آیین‌های فراوان و مراسم سنتی بومی و محلی عزاداری در استان خراسان رضوی، تاکنون 36 آیین در فهرست آثار ملی در قالب میراث ناملموس ثبت شده است که مرتبط با آیین‌های محرم است و نام و نشان خود را هر سال با برگزاری پرقوت خود به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی حفظ می‌کند. زهره‌وندی در گفت‌وگو با «ایران» به تشریح برخی از این آیین‌ها پرداخت.
آذین آقاجانی
روزنامه‌نگار
«نخل گردانی» آیینی سنتی با
قدمتی ۵۰۰ ساله در کاشمر
آیین‌های نخل‌گردانی و دسته بنی‌اسد که در ششتمد و خلیل‌آباد هم آنها را داشتیم، همزمان با سومین روز از شهادت امام حسین(ع) (بعد از ظهر دوازدهم محرم) در روستای فدافن در کاشمر نیز اجرا می‌شوند. در نخل‌گردانی که قدمتی 500ساله در کاشمر دارد، نخل آن متشکل شده از ۷۲ تکه پارچه که هر رنگ این پارچه‌ها سمبلی از یک شهید است. در این مراسم نشانه‌هایی از علامت‌های کربلا همانند دست حضرت عباس را شاهدیم و تعدادی از افراد دسته بنی‌اسد که بیل به دست می‌گیرند و جلوی هودج برای کندن قبرها حرکت می‌کنند وجود دارد که آیین «بیل‌گردانی» نامگذاری شده است.
آیین‌های عزاداری «ششتمد»
شهر ششتمد یکی از شهرهای شهرستان سبزوار است که آیین‌های متعددی در عزاداری‌ها دارد. از مهم‌ترین آنها می‌توان به آیین‌های نخل‌گردانی، قوم بنی‌اسد، شیرگردانی، کاتب‌گردانی، طفلان‌العطش و علم‌گردانی در روزهای تاسوعا، عاشورا و یازدهم محرم اشاره کرد. با سپیده‌دم روز عاشورا در جوار آرامگاه ابوالحسن بیهقی معروف به ابن فندق که در نزد مردم ششتمد به پیر مزار معروف است، متولیان آیین «نخل‌آرایی و نخل‌گردانی» در حال تدارک نخل ششتمد هستند؛ نخلی که با وسواس و دقت تمام باید آراسته شود چراکه قرار است تابوت نمادین حسین بن علی(ع) باشد. از اهالی هرکسی که پارچه‌ای فاخر دارد برای تزئین هرچه بهتر این نخل به متولی نخل تقدیم می‌کند. در هنگام تزئین نخل نیز عده‌ای از مردم با پذیرایی از نخل‌آرایان این‌گونه به خاندان عترت ابراز ارادت می‌کنند و نخل بعد از تزئین با هیبت و هیمنه‌ای خاص توسط مردم، با احترام تمام حمل می‌شود. از آیین‌های دیگر که در این روز اجرا می شود و باز به نوعی روایتگر صحنه کربلاست آیین «شیرگردانی» است. شیری که به اعتقاد مردم این منطقه با حزن و اندوهی وصف‌ناپذیر باید پاسدار اجساد هفتاد و دو شهید کربلا باشد. شیر ژیان و خشمگینی که از نرسیدن به واقعه کربلا خشمگین است و هرگاه با نمادهای اشقیا مثل شمر برخورد می‌کند، با خشمی وصف‌ناپذیر به سمت آنان حمله‌ور می‌شود؛ گویی می‌خواهد آنانکه به امام حسین(ع) چنین ستمی را روا داشتند از صحنه هستی نیست کند. اما در میان مردم ششتمد آیینی دیگر نیز خودنمایی می‌کند که در نوع خود در ایران بی‌نظیر به نظر می‌رسد و آن آیین «کاتب‌گردانی» است. در این آیین فردی با پوشیدن لباس عربی و دردست‌گرفتن دفتر و قلم‌مویی بر کجاوه‌ای می‌نشیند و رسالت تاریخی خود را که ثبت مصایب خاندان رسول(ص) است انجام می‌دهد؛ رسالتی که می‌تواند به بزرگی واقعه کربلا باشد چرا که قرار است راوی رخداد کربلا باشد. وجود این آیین در فرهنگ این مردم نشان از اهمیت بالای تاریخ و فرهنگ نوشتاری و مکتوب است. آیین «قوم بنی‌اسد» نیز از آیین‌های جالب توجه شهر ششتمد است. قوم بنی‌اسد اولین قومی بود که بر سر اجساد شهدای کربلا حاضر شد و سنت عزاداری بر شهدای کربلا بعد از هزار و 400 سال از آنان باقی مانده است. در آیین قوم بنی‌اسد ششتمد عده‌ای مرد در حالی که سعی کرده‌اند لباس‌های خود را به‌گونه لباس اعراب درآورند بیل‌هایی به دست دارند و زنان که معمولاً روی خود را پوشانده‌اند در حالی که کلنگ بر دوش خود دارند به طور منظم به دنبال مردان در قتلگاه حرکت می‌کنند و درحالی که مردان بیل‌های خود را به نشان تدفین شهدا به زمین می‌زنند همگی با هم می‌خوانند «ای قوم بنی‌اسد بیایید نعش شهدا دفن نمایید». یکی دیگر از آیین‌های عاشورایی ششتمد، آیین «علم‌گردانی و علم‌دزدی» است که خود ابعاد اجتماعی و فرهنگی غنی‌ای دارد و بحث از آن مجالی دیگر را می‌طلبد.
مراسم عزاداری خلیل‌آباد
شهروندان خلیل‌آبادی در ارتباط با ائمه اطهار(ع)، فرهنگ عاشورا و قیام امام حسین(ع) آیین‌های ویژه و منحصر به فردی دارند که از میان آنها می‌توان به تعزیه‌خوانی، حیدری حیدر و دسته بنی‌اسد اشاره کرد.
مراسم «شبیه‌خوانی» کندر نیز نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی شیعی است که بیشتر درباره شهادت حسین بن علی(ع) و مصایب اهل بیت(ع) است.
آیین علم‌گردانی در روستاهای نیشابور
علم‌گردانی به عنوان آیینی سنتی، مذهبی و یکی از نمادهای فرهنگ سوگواری است که همه ساله توسط عزاداران و ارادتمندان به امام سوم شیعیان حسین بن علی(ع) در روستاهای نیشابور و با عنوان «علم نیشابوری» به عنوان یک سمبل و نشان مذهبی برگزار می‌شود. طبق یک سنت دیرینه معمولاً افرادی که علم را حمل می‌کنند از بین سادات جوان انتخاب می‌شوند؛ زیرا علم‌گردانی شامل بخشی از حرکات نمایشی خاص همراه با علم است که حمل‌کردن آن با توجه به ارتفاع چهارمتری و وزن آن مهارت خاصی را طلب می‌کند. از دیگر اجراهای این مراسم آیینی باید به «علم خبری» اشاره کرد که در روز عاشورا هیأت‌های روستا برای استقبال از عزاداران در ورودی روستا با علم مخصوص آن منطقه به هیأت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی خوش‌آمدگویی می‌کنند و علم‌برداران هر دو هیأت، علم‌های خود را به هم وصل می‌کنند که نشان از اتحاد و وحدت هیأت‌هاست. مراسم آیینی علم‌گردانی در روستاهای نیشابور به شماره ۶۳۴ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
شله مشهدی
یکی از آداب و رسوم زیبای مردم مشهد در ایام محرم و صفر بویژه روزهای تاسوعا و عاشورا، انجام نذورات و مبرات است. این موضوع با توجه به حضور گسترده هیأت‌های عزاداری از سراسر استان و کشور، صحنه‌هایی زیبا از عشق و دلدادگی مردم شهر مشهد به ساحت قدسی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به نمایش می‌گذارد. از گذشته‌های دور، مردم این شهر میزبان کاروان‌های زائر و مسافری بودند که از راه‌های مختلف به مشهدالرضا وارد می‌شدند و با پخت غذایی به نام شله که به «شله مشهدی» نیز معروف است از آنها پذیرایی می‌کردند. به تدریج پخت شله مشهدی و توزیع آن در بین کاروان‌های عزادار دیگر مناطق که در ایام محرم به‌صورت هیأت وارد مشهد می‌شدند رواج پیدا کرد و در حال حاضر نیز این سنت همچنان ادامه دارد. در بعضی مواقع نیز مشهدی‌ها برای مراسم هفتم و یا چهلم متوفیان خود به میهمانان شله مشهدی می‌دهند. پخت این نوع غذا و موادی که در آن به کار می رود، جنبه معنوی داشته و با آداب و رسوم خاص فقط در مشهد انجام می‌شود.
مراسم چادرپوشان حسینیه قنادها
آیین چادرپوشان حسینیه قنادها همزمان با آخرین جمعه ماه ذی‌الحجه به نشانه خیمه‌‌گاه حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در سبزوار برگزار می‌شود. این مراسم که قدمتی ۸۰ ساله دارد توسط اعضای هیأت امنای مساجد و مردم با دودکردن اسپند، چاووشی‌خوانی و قربانی کردن گوسفند در حسینیه قنادهای سبزوار برگزار می‌شود. چادر مزبور، مزین به هنر خوشنویسی و منقوش به مضامین کربلا، نقوش جقه شیر با شمشیری در دست و متأثر از پرچم دوران صفویه است که به اشعاری با مضامین مرثیه واقعه کربلا به ویژه ترجیع‌بند مشهور کلیم کاشانی تزئین شده است. این چادر به سفارش یزدی‌های مقیم سبزوار و به همت هنرمندان اصفهان حدود یک قرن پیش برای نصب در محوطه حسینیه قنادها تهیه شده است. قدمت حسینیه قنادهای سبزوار به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد که در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. مراسم چادرپوشان این حسینیه نیز سال ۱۳۹۵ در ردیف آثار ملی قرار گرفته است.