نگاهی مصور به دومین انتخابات ریاست جمهوری
انتخابات در شرایط سخت
دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ۲ مرداد ۱۳۶۰ در شرایطی سخت برگزار شد. از یک طرف سازمان منافقین وارد فاز مسلحانه شده بود و مردم و مسئولان را ترور می‌کرد و از طرفی دیگر کشور درگیر جنگ ایران و عراق بود و خیانت‌ها و اختلاف‌افکنی‌های بنی صدر کشور را دچار بحران کرده بود، تا جایی که مجلس موضوع عدم کفایت سیاسی وی را به بحث گذاشت و آن را تصویب کرد و بنی صدر عزل شد. در این شرایط، کشور مهیای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری شد.
صادق رخ فرد
دبیر گروه تاریخ
ثبت‌نام کاندیداها و دیدگاه شورای نگهبان
در دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری حدود ۷۱ داوطلب ثبت نام کردند. در این دوره هم مانند دوره نخست انتخابات، امام خمینی(ره) بر نظر خود مبنی بر عدم تصدی مناصب اجرایی توسط روحانیون باقی بودند و هیچ یک از روحانیون ثبت نام نکردند. البته یک روز مانده به اعلام نهایی اسامی نامزدها، اخباری مبنی بر ثبت نام برخی روحانیون در مطبوعات درج شد. در این دوره برای نخستین بار شورای نگهبان وظیفه بررسی صلاحیت نامزدها را بر عهده گرفت. آیت‌الله جنتی از اعضای شورای نگهبان در تبیین این امر گفت: «مسأله مذهبی بودن، قضیه این است که باید پایبند به مذهب باشند، یعنی چیزی که روش‌های او را تنظیم می‌کند، در زندگی به او برنامه بدهد، مذهب باشد. هر کجا که مجاز است، اقدام بکند، هر جا که مجاز نیست، خودداری کند. این معنای مذهبی بودن است. عمده اینها از جنبه فقدان قید سیاسی رد شدند. سیاسی بودن امری است که ورزیدگی سیاسی و سوابق کاری سیاسی لازم دارد... یکی از راه‌های بررسی این مسأله دقت در سوابق کاری اینهاست. بسیاری از اینها در کاری بوده‌اند که تماس با سیاست نداشته است یک نفر که سابقه سیاسی نداشته باشد، نه قبل از انقلاب و نه بعد از انقلاب، چطور می‌تواند به عنوان یک نفر سیاسی معرفی شود.» آیت‌الله جنتی در پاسخ به پرسشی در خصوص تدوین ضوابط آیین‌نامه‌ای برای بررسی صلاحیت‌ها اظهار داشت: «در درجه اول معیار ما همان ۱۰ قیدی است که در اصل ۱۱۵ قانون اساسی آمده است اما اینکه از کجا باید این قضیه را احراز کرد، البته ممکن است در آینده آیین‌نامه‌ای برای آن تدوین شود. ولی من معتقدم آیین‌نامه احتیاج ندارد. ما الان برای تشخیص هر کدام معیار مشخصی داریم.»
عباس شیبانی
عباس شیبانی متولد ۱۳۱۰ خورشیدی در تهران بود. او فعالیت سیاسی خود را از جبهه ملی آغاز کرد و در ۱۳۳۵ خورشیدی به اتهام راه‌اندازی تظاهرات اعتراض‌آمیز دستگیر و از دانشگاه اخراج شد اما با حمایت آیت‌الله بروجردی آزاد و به مشهد رفت و در کنار محمدتقی شریعتی به فعالیت پرداخت. شیبانی یک سال بعد با دستگیری سران مقاومت ملی روانه زندان قزل قلعه شد. در ۱۳۳۹ خورشیدی در شکل‌گیری جبهه ملی دوم نقش مؤثری ایفا کرد. پس از آن همراه با مهندس مهدی بازرگانان، یدالله سحابی و آیت‌الله محمود طالقانی در نهضت آزادی به فعالیت پرداخت و عضو شورای مرکزی و هیأت اجرایی آن شد و در سال‌های ۱۳۴۱ و۱۳۵۱ خورشیدی دستگیر و زندانی شد. شیبانی پس از انقلاب یکی از اعضای مؤسس حزب جمهوری اسلامی بود. وی همچنین عضو شورای انقلاب، عضو مجلس خبرگان قانون اساسی و نماینده مردم تهران در مجلس دوره اول شورای اسلامی شد. وی به عنوان یکی از کاندیداهای دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری تأیید صلاحیت شد و برنامه اصلی خود را «هماهنگ‌سازی قوای سه گانه» می‌دانست. وی در آن مقطع انگیزه خود را برای شرکت در انتخابات فرمان امام(ره) و وجوب اطاعت از آن اعلام کرده بود.
علی اکبر پرورش
علی اکبر پرورش درسال ۱۳۲۱ خورشیدی در اصفهان متولد شده بود. وی تحصیلات حوزوی را تا مقدمات و دانشگاهی را تا مقطع فوق لیسانس کارآموزی دبیری به پایان رسانده بود و در کنار تدریس به فعالیت سیاسی پرداخت و «تشکیل جلسات مذهبی، تشویق محصلان به مطالعه کتب مذهبی و خلاصه کردن کتاب‌ها، تشکیل کنفرانس در هنرستان، حضور در تحصن، حضور در راهپیمایی‌های اخلال‌گرایانه» و... از محورهای مبارزاتی او در دوران نهضت اسلامی بود. پرورش پس از پیروزی انقلاب به نمایندگی مردم اصفهان در مجلس اول شورای اسلامی انتخاب شد و عضو هیأت رئیسه مجلس نیز بود. وی به عنوان یکی از اعضای حزب مؤتلفه اسلامی در دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری تأیید صلاحیت شد.
حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان
حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان درسال ۱۳۱۱ خورشیدی در تهران متولد شد. وی دروس رایج را تا دیپلم و علوم حوزوی را تا مقطع سطح فرا گرفت.
عسگر اولادی ابتدا به فداییان اسلام پیوست و بعد از بنیانگذاران هیأت‌های مؤتلفه اسلامی شد. بعد از اعدام انقلابی حسنعلی منصور، دستگیر و به حبس ابد محکوم شد اما در ۱۳۵۶ خورشیدی آزاد شد.
وی پس از انقلاب اسلامی در دوره اول مجلس به عنوان نماینده مردم انتخاب شد و با تأسیس کمیته امداد امام خمینی(ره) در این نهاد فعالیت کرد.
عسگر اولادی به عنوان یکی از اعضای حزب مؤتلفه اسلامی در دوره دوم انتخابات ریاست جمهوری تأیید صلاحیت شد. او در ۲۱ تیر ۱۳۶۰ خورشیدی در دوران رقابت‌های انتخاباتی، هدف ترور ناموفق قرار گرفت.
ترور نافرجام عسگراولادی در ایام انتخابات
در ایام تبلیغات انتخاباتی، بامداد ۲۹ تیرماه، هنگامی که حبیب‌الله عسگراولادی قصد خروج از منزل را داشت، مورد هجمه چند مرد مسلح قرار گرفت. اما با واکنش سریع محافظان و رسیدن گشت‌های سیار کمیته انقلاب، ترور ناکام ماند و تنها منجر به آسیب دیدگی او از چند ناحیه شد. وی در آن هنگام نمایندگی مردم تهران در مجلس شورای اسلامی و نمایندگی امام در کمیته امداد را بر عهده داشت و از چهره‌های اصلی حزب جمهوری اسلامی به شمار می‌رفت.
چهار روز بعد انتخابات برگزار شد و شهید رجایی با کسب ۲ میلیون رأی بیشتر از بنی‌صدر به توهم پایگاه مردمی داشتن منافقین و رئیس‌جمهور معزول، پایان داد.
در پی این حادثه نافرجام، شهید محمد علی رجایی پیامی خطاب به عسگراولادی نوشت که به صراحت، گویای آرمان‌های انقلابیون در آن مقطع است. متن پیام بدین شرح است:
بسم‌الله الرحمن الرحیم
برادر، عسگراولادی. خدای بزرگ را سپاس می‌گویم که جان آن برادر مسلمان و مبارز را از سوء قصد خائنانه دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی ایران نجات داد. دشمنان کور دل انقلاب اسلامی، باید بدانند که شهادت در راه خدا آرزوی ماست، زیرا که ما را هراسی از مرگ نیست. چرا که اطمینان داریم بدون ما نیز پرچم خونین اسلام و انقلاب را دست‌های پر توان میلیون‌ها مردم محروم و مستضعف میهن اسلامی سربلندتر و برافراشته‌تر از پیش به اهتزاز در خواهند آورد و میلیون‌ها دهان نوای قدسی و آسمانی «الله اکبر» را در چهار گوشه جهان طنین افکن خواهد ساخت. امریکای جهانخوار و اذناب آن بدانند که مبارزه بی‌امان امت شهید پرور ما علیه ظلم و کفر و الحاد و استکبار جهانی تا محو کامل همه آثار شوم آن در سراسر جهان ادامه خواهد داشت و ترور شخصیت‌ها که نشانه کامل ضعف و زبونی آنهاست، در عزم راسخ و تصمیم خلل ناپذیر امت مبارز و انقلابی ما کوچکترین تأثیری نخواهد داشت.
به امید پیروزی اسلام و مسلمین و آرزوی سلامت شما- برادرتان محمد علی رجایی
تأیید صلاحیت‌ها
سرانجام پس از بررسی‌های لازم، شورای نگهبان از میان ۷۱ کاندیدای ریاست جمهوری در ۲۱ مرداد ۱۳۶۰ خورشیدی صلاحیت عباس شیبانی، علی‌اکبر پرورش، حبیب‌اللّه عسگراولادی و محمدعلی رجایی را تأیید و رسماً اعلام کرد. به‌دنبال ابلاغ تأییدیه شورای نگهبان در اطلاعیه‌ای توسط وزارت کشور، فعالیت‌های تبلیغاتی نامزدهای ریاست‌جمهوری رسماً شروع شد.
محمدعلی رجایی
محمدعلی رجایی درسال ۱۳۱۲ خورشیدی در قزوین به دنیا آمد. وی بعد از تحصیلات ابتدایی و بعد از دو سال شاگردی در بازار تهران با درجه گروهبانی به صورت پیمانی پنج ساله به استخدام نیروی هوایی درآمد که بعد از کسب مدرک دیپلم از ارتش استعفا داد و معلم شد.
رجایی بعد از گرفتن مدرک لیسانس دبیری ریاضی در شهرهای ملایر، خوانسار و گلپایگان به تدریس پرداخت و پس از قبولی در مقطع فوق لیسانس رشته آمار به صورت حق‌التدریس در مدرسه ملی کمال در تهران و قزوین و بعد دوباره در مدارس مختلف تهران به تدریس پرداخت.
وی در آغاز راه فعالیت سیاسی نخست با گروه فداییان اسلام و آیت‌الله کاشانی آشنا شد و بعد به عنوان عضو حزب نهضت آزادی با آنان همکاری کرد. رجایی سال ۱۳۵۳ بازداشت و مدت ۱۴ ماه توسط کمیته مشترک ضد خرابکاری بازجویی شد تا اینکه درسال ۱۳۵۷ پس از طی کردن چهار سال از محکومیت پنج ساله خود آزاد شد و بلافاصله پس از آزادی، فعالیت سیاسی علیه رژیم را پی گرفت و با شرکت در انجمن اسلامی معلمان، هسته اولیه یکی از فعال‌ترین بازوهای اجرایی انقلاب را تشکیل داد.
پس از پیروزی انقلاب، رجایی نخست وزیر آموزش و پرورش دولت موقت شد. بعد از استعفای مهندس بازرگان، به حکم شورای انقلاب در عنوان خود باقی ماند و در نخستین دوره مجلس به نمایندگی از طرف مردم تهران به مجلس راه یافت و بعد از ریاست جمهوری بنی صدر، به عنوان نخست‌وزیر انتخاب شد و پس از عزل بنی صدر به عنوان یکی از کاندیداهای دومین دوره انتخابات تأیید صلاحیت شد.
رجایی از حمایت یکپارچه روحانیت سراسر کشور برخوردار بود. همچنین حزب جمهوری اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جامعه روحانیت مبارز تهران، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، جامعه اسلامی دانشگاهیان، خانه کارگران، دفتر تحکیم وحدت و نهضت زنان مسلمان از رجایی حمایت می‌کردند.
نتیجه انتخابات
سرانجام انتخابات دومین دوره ریاست جمهوری در ۲ مرداد ۱۳۶۰ با حضور گسترده مردم برگزار شد و در ۶ مرداد نتیجه انتخابات اعلام شد. در این دوره انتخابات حدود ۲۲ میلیون و ۴۳۹ هزار و ۹۳۰ نفر واجدان شرایط رأی دادن بودند که از این تعداد، حدود ۱۴ میلیون و ۵۳۲ هزار و ۸۲۶ نفر در انتخابات شرکت کردند که آرای کاندیداها به این ترتیب اعلام شد.
محمدعلی رجایی با ۱۲ میلیون و ۷۷۰ هزار و ۵۰ رأی
عباس شیبانی با ۶۵۸ هزار و ۴۹۸ رأی
علی اکبر پرورش با ۳۸۹ هزار و ۶۴۶ رأی
حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان با ۲۴۹ هزار و ۴۵۷ رأی
آرای باطله ۴۶۵ هزار و ۱۷۵ رأی
از جمله حامیان رجایی می‌توان به گروه‌های زیر اشاره کرد: حزب جمهوری اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، جامعه روحانیت مبارز، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، جامعه اسلامی دانشگاهیان، خانه کارگر، سازمان فجر اسلام، دفتر تحکیم وحدت، اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان، نهضت زنان مسلمان و ده‌ها نهاد انقلابی، انجمن و گروه دیگر.
شورای نگهبان در تاریخ 1360/5/10 صحت انتخابات را تأیید و اعلام کرد که رجایی با اکثریت مطلق آرای اخذ شده، به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شده و این انتخاب مورد تأیید آن شورا است. در همین روز وزارت کشور تأییدیه شورای نگهبان را به‌اطلاع امام خمینی(ره) رساند.
روز یازدهم مرداد همزمان با عید فطر در حسینیه جماران، امام خمینی(ره) حکم ریاست جمهوری رجایی را تنفیذ کرد. پس از تنفیذ حکم، رجایی نیز طی یک سخنرانی به دیدگاه‌های خود اشاره و تأکید کرد که در پاسخ به رأی قاطع و اعتماد بالای مردم به وی که در واقع رأی به اسلام است، در جهت جامه عمل پوشاندن به خواست‌های اسلامی و انقلابی مردم و ایجاد یک جامعه اسلامی، تمام تلاش خود را به‌کار خواهد گرفت و نخست‌وزیر را نیز از بین مطمئن‌ترین و با سابقه‌ترین عناصر انقلابی انتخاب خواهد کرد.
وی در دوازدهم مرداد 1360 در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی، مراسم تحلیف را به جا آورد و بدین ترتیب با انجام تمام مراحل مقرر در قانون، رسماً رئیس‌جمهور شد و از این روز به بعد در مقام ریاست‌جمهوری انجام وظیفه کرد.