محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو در گفتوگو با «ایران جمعه»:
مدیریت هزارلایه آب در ایران
سیاست، مدیریت، آسمان و زمین در حکمرانی آب دخیل‌اند!
بحران آب در کشورمان آنقدر مشهود است که دیگر هیچ مسئولی نمی‌تواند آن را انکار یا کتمان کند. فرونشست‌های زمین در فلات مرکزی کشور آنقدر گسترده شده که حالا به سی و سه پل و ساختمان‌های مسکونی هم رسیده است. وضعیت آب در دشت مشهد و خراسان بهتر نیست و نگرانی درباره کمبود آب در شمال شرق کشور، آنقدر جدی است که دولتمردان آبی کشور، برای حل آن مشغول باشند. شاید یکی از مهم‌ترین موارد بروز مناقشه آبی داخلی را در میان مردم استان‌های کهگیلویه و بویراحمد با اصفهانی‌ها و یزدی‌ها طی چند سال گذشته بدانیم، اما مناقشه آبی ما با افغانستان بر سر حقابه هیرمند، از اهمیت بیشتری برخوردار است، چون این بار معارض آب، کشور همسایه‌ای است که به نظر می‌رسد نمی‌خواهد رفتار دوستانه‌ای داشته باشد. در چنین شرایطی ما باید نگران پروژه‌های سدسازی دولت ترکیه هم باشیم که مبادا رودخانه ارس را از ما بگیرد و دشت پربرکت مغان را تبدیل به کانون ریزگرد کند. تبدیل شدن دشت‌های پرآب به کانون‌های ریزگرد، دو خسارت بزرگ به کشور دارد؛ اولاً اینکه منابع آبی مورد نیازمان از بین رفته، ثانیاً باید برای مقابله با ریزگردها هم بودجه صرف کنیم. همه این موارد و موضوعات بسیار دیگری که از دید ما پنهان مانده، اهمیت کار در وزارت نیرو و بخش‌های تابعه این وزارتخانه را دو‌چندان می‌کند. محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو و مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران است؛ شرکتی که وظایف بسیاری را در این وزارتخانه به دوش می‌کشد. در این گفتوگو پای صحبت‌های جوانبخت نشسته‌ایم تا ببینیم آینده آبی ایران از نظر دولتمردان فعلی چگونه دیده می‌شود و دولت سیزدهم می‌خواهد چه کارنامه‌ای برای مقابله با بحران آبی در کشور از خود به جای بگذارد. در ادامه مشروح این گفتوگو را می‌خوانید:
سید‌پویا هاشمی‌حفظ‌آباد
دبیر گروه گفتوگو
وظایف پرتعداد وزارت نیرو روی دوش شرکت خصوصی!
در مورد بخش آبفای وزارت نیرو برای ما بگوید چه مسئولیت‌هایی دارد و چه بخش‌هایی را در خود جای داده است؟
اگر بخواهیم درباره مهم‌ترین وظایف بخش آب وزارت نیرو و آنچه قانون برای این بخش درنظر گرفته است، سخن بگوییم، به موارد متعددی باید اشاره کنیم. یکی از وظایف مهم ما انجام مطالعات به منظور شناخت وضعیت منابع آب کشور اعم از سطحی، زیرزمینی و منابع آب غیرمتعارف است. کار مهم دیگر ما تهیه برنامه‌های بهره‌برداری از منابع آب برای مصارف مختلف است؛ مثل کشاورزی، شرب، صنعت و...
ما مطالعات تفصیلی برای استحصال آب‌های سطحی از طریق احداث سد و شبکه و خطوط انتقال آب را هم انجام می‌دهیم. وظیفه کنترل، بهره‌برداری و حفاظت از منابع آب و اجرای قوانین آب هم به عهده بخش آبفای وزارت نیرو است.
قانون وظیفه مهم دیگری هم به عهده ما گذاشته است؛ انجام تحقیقات لازم درباره مسائل آب و به کار بردن روش‌های جدید علمی و فنی برای بهره‌وری بیشتر از منابع آب.
برای انجام این وظایف در حال حاضر اقدامات کلان بخش آب و آب و فاضلاب در قالب دو شرکت مادرتخصصی مهندسی آب و فاضلاب کشور و مدیریت منابع آب ایران و همچنین یک بازوی تحقیقاتی به نام مؤسسه تحقیقات آب انجام می‌شود و در اساسنامه شرکت‌های مادر وظایف به صورت شفاف بیان شده است.
با این حال در سال‌های اخیر و با ادغام معاونت آب و آبفا در شرکت مدیریت منابع آب ایران، وظایف حاکمیتی بخش آب و آبفا، به این شرکت منتقل شده است؛ وظایفی مانند سیاست‌گذاری‌های کلان مدیریت منابع آب، تخصیص و بازتخصیص منابع آب، تدوین استانداردها و ضوابط فنی و....
کارگزاری وزارت نیرو در اختیار یک شرکت!
به این ترتیب شرکت مدیریت منابع آب ایران کارگزاری وزارت نیرو در اجرای قوانینی مانند توزیع عادلانه آب، کنترل بهره‌برداری از منابع آب و انجام امور مطالعات پایه و حفاظت کمی و کیفی منابع آب است. [bz1] ما همچنین باید پیشنهادهای لازم در زمینه راهبردها، سیاست‌ها، برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت بخش آب و آبفا را بررسی و تدوین کنیم و به وزارت نیرو ارائه دهیم. اطلاعات پایه مورد نیاز برای شناخت و رفتارسنجی کمی و کیفی منابع آب را جمع‌آوری و تولید کنیم، بر مطالعه و اجرای طرح‌های تأمین و انتقال آب، شبکه‌های آبیاری و زهکشی، پایداری و ایمنی سدها، مهندسی رودخانه‌ها و سواحل، کنترل سیلاب و تغذیه مصنوعی و تولید انرژی برقابی نظارت کنیم، بر بهره‌برداری از تأسیسات و سازه‌های مربوط به این زیرساخت‌ها هم باید نظارت کنیم.
وظیفه مهم دیگر ما تهیه و تدوین دستورالعمل‌ها و روش‌های استفاده بهینه از منابع آب و ارائه آنها به وزارت نیرو برای تصویب است. ما باید عملیات‌های لازم برای نظارت در نحوه استفاده از منابع در بخش‌های مختلف مصرف را به نمایندگی از طرف وزارت نیرو انجام دهیم. ترویج فرهنگ مدیریت مصرف آب هم به عهده ما است.
حتماً می‌دانید که احداث، نگهداری و بهره‌برداری از تأسیسات و سازه‌های آب و فاضلاب کشور به عهده شرکت ما است. بنابراین ضوابط و معیارهای فنی و تخصصی در این زمینه‌ها را هم ما تهیه می‌کنیم. توسعه تحقیقات و فناوری هم در شرکت ما انجام می‌شود؛ حالا برای موضوعاتی مانند آب و فاضلاب و آبرسانی باشد یا تأمین منابع مالی و پشتیبانی اطلاعات و...
ما همچنین آموزش نیروهای مرتبط با وزارت نیرو را به عهده داریم. اهمیت آموزش کارکنان و منابع انسانی از این جهت است که به طور مداوم باید مدیریت و بهره‌وری از تأسیسات و سازه‌های آبی و برقابی ارتقا یابد. در همین بخش از وظایف ما، موضوع حمایت از توسعه فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی و تحقیقات در زمینه‌های تخصصی مرتبط با بخش آب و آبفا پیش‌بینی شده است.
شاید بد نباشد مردم بدانند که تعرفه آب را چه کسی تعیین می‌کند؟ در واقع ما این تعرفه را تعیین نمی‌کنیم. فقط طرحش را تدوین می‌کنیم و به وزارت نیرو پیشنهاد می‌دهیم. پس از تصویب تعرفه آب، با دستگاه‌های مرتبط هماهنگی می‌کنیم تا سیر قانونی تصویب و نظارت بر اعمال تعرفه‌ها طی شود.
ما معاملات را انجام می‌دهیم و قراردادهای مربوط به خرید و فروش عمده آب و انرژی برقابی را منعقد می‌کنیم. مدیریت، توسعه و تأمین منابع مالی بخش آب جهت سرمایه‌گذاری در تأسیسات تأمین آب، انتقال آب و انرژی برقابی، آبرسانی و فاضلاب برابر برنامه‌های مصوب و استفاده بهینه از این منابع از طریق برقراری تسهیلات و گردش منابع مالی، فی‌مابین شرکت و شرکت‌های زیرمجموعه هم جزو وظایف این شرکت تعریف شده است.
ما باید بتوانیم روش‌ها و راهکارهای مدیریت مالی و اجرایی و تدابیر و راهکارهای لازم به منظور حصول اطمینان از اجرای صحیح و به‌موقع طرح‌ها و انجام سایر فعالیت‌ها را در پیش بگیریم.
گرفتن وام و تسهیلات، عرضه اوراق قرضه و مشارکت داخلی و هر روش تأمین مالی دیگر هم جزو وظایف ما است. همچنین تضمین شرکت‌های زیرمجموعه برای اخذ وام و تسهیلات با رعایت ضوابط و دستورالعمل‌های مصوب مجمع عمومی را ما انجام می‌دهیم.
اگر نیاز به مشارکت بخش خصوصی در بخش‌هایی مانند امور مطالعاتی، اجرایی، بهره‌برداری و نگهداری از طرح‌های آبی و تأسیسات باشد، ما در شرکت مدیریت منابع آب ایران وظیفه داریم از بخش خصوصی حمایت کنیم.
انجام هرگونه فعالیت در راستای آبرسانی برای مصارف خانگی، عمومی، صنعتی، تجاری و غیره و جمع‌آوری، انتقال و تصفیه و دفع بهداشتی فاضلاب و سرمایه‌گذاری هم براساس قوانین موجود به عهده این شرکت است. ما همچنین وظیفه داریم بر بهره‌برداری از تأسیسات مرتبط با آبرسانی نظارت کنیم، باید به شرکت‌های فعال در صنعت آب و فاضلاب کشور مشاوره و خدمات فنی و مهندسی دهیم، بر اجرای طرح‌های آب و فاضلاب در کشور و شهرستان‌ها و روستاها از طرف وزارت نیرو نظارت کنیم و در اجرای این طرح‌ها با شرکت‌های آب منطقه‌ای و شرکت‌های آب و فاضلاب هماهنگ باشیم.
آمار وضعیت آبی کشور در سال آبی اخیر
در زمان آغاز دولت سیزدهم وضعیت آبی کشور چگونه بود؟
سال آبی 1400-1399 مقارن با آغاز دولت سیزدهم بعد از دو سال آبی پربارش، با ثبت بارش 158 میلی‌متری به‌عنوان یک سال خشک با طبقه‌بندی خشکسالی شدید بود. این سال آبی در یک دوره 54 ساله، رتبه سوم خشک‌ترین سال را داشت. در واقع با کاهش 37 درصدی بارش نسبت به بلندمدت و کاهش حدود 50 درصدی بارش نسبت به سال قبل مواجه بودیم.
حجم مخازن سدها در پایان این سال آبی یعنی شهریور 1400، به 39 درصد می‌رسید که نسبت به شهریور 1399، 29 درصد کاهش داشت. حجم ورودی سدها نیز در این سال آبی 29 میلیارد مترمکعب بود که نسبت به سال قبل از خود 47 درصد کاهش داشت.
در تابستان سال آبی 1400-1399 در سطح کشور قطعی‌های آب شرب زیادی اتفاق افتاد و آثار محدودیت‌های منابع آبی در زندگی مردم پررنگ‌تر شد، هرچند برخی از این قطعی‌ها ناشی از کمبود برق و قطع برق نیز بوده است.
دو سال آبی 1401-1400 و 1402-1401 نیز در شرایط خشکسالی بوده است؛ به نوعی که تا پایان سال آبی 1401-1400، بارش کشور با کاهش 18 درصدی و در سال آبی 1402-1401 تاکنون با کاهش 14 درصدی بارش مواجه بوده‌ایم.
سیاستگذاری دوگانه وزارت نیرو؛ ادامه سیاست ذخیره آب‌های سطحی!
به هر حال باید توجه داشت که ما در کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کنیم و تنها در بخش کوچکی از کشور آب و هوا معتدل است. در همین شرایط نیز پراکنش بارش در سطح کشور نامتوازن بوده و بدیهی است هر ساله مناطقی از کشور با خشکسالی مواجه هستند.
اما در سال‌های اخیر در اثر تغییر اقلیم و البته بارگذاری‌های بیش از ظرفیت بر منابع آب کشور، کمبود منابع آب در بخش‌های بیشتری از کشور دیده شده و به همین دلیل باید محوریت موضوع مدیریت آب بر تطبیق با شرایط کم‌آبی و مدیریت بهینه مصرف و تقاضای آب متمرکز شود. البته نباید از توجه به احداث تأسیسات آب غفلت کرد.
چه برنامههایی برای این بخش دارید؟
یکی از برنامه‌های مهم ما مدیریت تنش آبی در شهرها و روستاهای کشور با رویکرد افزایش تاب‌آوری و پایداری خدمات یکپارچه آب شرب برای رفع کامل تنش آب شرب است. این برنامه مهم‌ترین برنامه شرکت مدیریت منابع آبی است و در چند بخش برنامه‌ریزی شده است. مثل افزایش ظرفیت تأمین و تولید آب تا 700 میلیون مترمکعب در سال که این مهم با تکمیل و بهره‌برداری از 29 طرح آبرسانی و تصفیه‌خانه‌های آب و حفر و تجهیز چاه‌ها و سامانه‌های ذی‌ربط میسر می‌شود. مدیریت مصرف آب، بازسازی و ارتقای تأسیسات برای هدررفت و صرفه‌جویی آب، ارتقای کیفی آب شرب، افزایش توان ذخیره‌سازی، پایدارسازی تأمین برق و افزایش توان آبرسانی سیار از دیگر وظایف ما است که در این حوزه قرار می‌گیرد.
تلاش وزارت نیرو برای ادامه سدسازی
یکی از افق‌های تعیین‌شده برای شرکت مدیریت منابع آب، افزایش سطح پوشش آب شرب روستایی است. اکنون 82 درصد روستاها آب شرب دارند و ما باید این رقم را به 90 درصد برسانیم. همچنین باید بتوانیم ظرفیت تأمین منابع آب را از 30 سد به حجم 5 هزار و 400 میلیون مترمکعب برسانیم. در حال حاضر 195 سد به حجم مخزن 53 میلیارد مترمکعب در حال بهره‌برداری است.
اصلاح روش‌های انتقال و توزیع آب کشاورزی از روش سنتی به روش لوله‌گذاری، تنوع بخشیدن به سامانه‌های تولید و توزیع آب شرب و بهداشتی، تأمین 400 هزار مترمکعب آب شرب روزانه و 600 هزار مترمکعب آب صنعتی و روزانه، توسعه سامانه‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب و بازچرخانی و استفاده از پساب و... از نمونه‌های دیگر وظایف ما در شرکت مدیریت منابع آب است.
این موارد برنامه‌های بخش آب و آبفا در دولت سیزدهم هستند، اما در حدود 2 سال گذشته، تلاش کرده‌ایم با اولویت‌بندی طرح‌هایمان، این طرح‌ها را سریع‌تر کامل کنیم و به بهره‌برداری برسانیم. از طرفی با توجه به خشکسالی‌ها و کمبود آب شرب، طرح‌های اضطراری تعریف کرده‌ایم و اکنون در حال تأمین مالی برای این طرح‌ها هستیم.
موضوع بازتخصیص آب مصرفی صنایع و فضای سبز با منابع آب نامتعارف نیز از دیگر برنامههایی است که طی 2 سال اخیر پیگیری شده است. همچنین تسریع در اجرای طرح‌های انتقال آب دریا و برنامه‌ریزی هماهنگ برای پیشبرد این طرح‌ها به صورت مستمر صورت پذیرفته است.
برنامه‌ریزی برای کاهش مصرف آب کشاورزی
چه فعالیت‌های خاصی برای مدیریت کم‌آبی در نقاط خاص صورت گرفته است؟
اولین برنامه ما کاهش آب مصرفی کشاورزی است. برای این منظور با وزارت جهاد کشاورزی در مجتمع‌های کشاورزی بزرگ طرح‌هایی را درحال پیگیری داریم. جلسات شورای هماهنگی معاونان وزارتخانه‌های نیرو و جهادکشاورزی هم مرتب برگزار می‌شود.
برنامه دیگر هم تأمین آب مناطق مرکزی و شرقی کشور از طریق انتقال آب دریا است. از طرف دیگر پیگیر طرح‌های اضطراری برای تأمین پایدار آب شرب بویژه در استان‌های تهران، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و گلستان هستیم و فعلاً در مرحله تأمین اعتبار قرار داریم. در حال حاضر شهرهایی را که تنش آبی دارند، پایش می‌کنیم تا برنامه‌های مدیریت مصرف و آگاهی‌رسانی و فرهنگ‌سازی در مصرف آب را در این شهرها پیاده کنیم.
یکی از اقدامات مهم ما، تشکیل جهاد آبرسانی با هدف تسریع در آبرسانی روستایی و ایجاد تأسیسات دسترسی به آب شرب سالم و بهداشتی در روستاها است.
طرح غدیر در خوزستان
کمی‌درباره طرح‌های آبرسانی وزارت نیرو به شهرهای جنوبی کشور بگویید. این طرح‌ها در چه مرحله‌ای است و تا کجا پیش رفته است؟
این طرح از سال 87 آغاز شده و هدفش هم ایجاد زیرساخت برای انتقال آب شرب به شهرستان‌های اهواز، باوری، حمیدیه، کارون، دشت آزادگان، هویزه، شادگان، خرمشهر و آبادان و شوش بوده است. در این طرح، آبرسانی به 27 شهر و 968 روستا در دستور کار قرار گرفته که افق اجرای طرح هم در سال 1425 دیده شده است. پیمانکار این طرح قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا(ص) است که همزمان با اجرای طرح، بخش‌هایی از آن در حال بهره‌برداری است. در این طرح اولویت ما آبرسانی از منبع موقت کرخه به شهرهای آبادان و خرمشهر است. ظرفیت این آبرسانی 2 مترمکعب بر ثانیه پیش‌بینی شده که این امر با احداث ایستگاه پمپاژ قیصریه و 220 کیلومتر خط انتقال در سال 89 به اتمام رسیده و در حال بهره‌برداری است.
بخش دوم این طرح احداث ایستگاه پمپاژ ام‌الدبس و بخشی دیگر از خطوط انتقال به طول 300 کیلومتر، بیش از 90 درصد نیاز آبی شهرهای آبادان، خرمشهر، شادگان، اهواز، دشت آزادگان، حمیدیه و هویزه از محل سد تنظیمی پای پل کرخه به‌صورت موقت به عنوان تأمین‌کننده آب شرب با درجه سختی (EC) زیر 500 تا 600 میکروموس مطابق سیمای بلندمدت طرح غدیر جهت این شهرها اجرا شد.
در بخش سوم طرح، احداث سازه آبگیر، اجرای خطوط باقیمانده طرح و اجرای مخازن ذخیره و تصفیه‌خانه‌ها هدفگذاری شده است. طبق نظر شورای امور آب وزارت نیرو و با توجه به محدودیت منابع مالی برای اجرای ادامه طرح، مقرر شده که اجرای خط دوم انتقال از مخازن ام‌الدبس تا انشعاب تصفیه‌خانه سوسنگرد که 23 کیلومتر طول دارد به همراه چند طرح تکمیلی دیگر با اعتباری بالغ بر 2700 میلیارد تومان در دستور کار سازمان آب و برق خوزستان قرار گیرد.طرح میان‌مدت غدیر با توجه به محدودیت اعتبارات
یک طرح میان مدت غدیر هم داریم که باوجود محدودیت اعتبارات، اما به دلیل اجرای مصوبات سفر رئیس‌جمهور در سال 1400 به خوزستان، برنامه‌ریزی شده است. هدفگذاری این طرح تأمین آب شرب شهرهای اهواز، آبادان، خرمشهر، شادگان و دشت آزادگان و روستاهای مسیر از منابع رودخانه دز است. این پروژه زمانبر و پیچیده است چون منبع تأمین آب این طرح از مخزن دریاچه سد دز پیش‌بینی شده است. اعتبار مورد نیاز این طرح 34 هزار میلیارد تومان است که امکان تأمین این اعتبار در مدت کوتاه وجود ندارد.
از سویی دیگر با توجه به خشکسالیهای سال‌های اخیر و کاهش بارش‌ها در حوضه کرخه به عنوان منبع تأمین آب کوتاه‌مدت شهرهای مرکزی، غربی و جنوبی استان، این موضوع باعث شد روستاها و شهرهای زیادی را که از رودخانه حوضه کرخه استفاده می‌کردند، به مخاطره بیندازد، لذا سازمان آب و برق خوزستان یک طرح میان‌مدت برای طرح آبرسانی غدیر به شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور ارائه کرد که با توجه به مشکلات کمی‌و کیفی آب رودخانه‌های کارون و کرخه، در مدت زمان محدود و هزینه‌ای حدود 1000 میلیارد تومان (اسناد خزانه اسلامی) شهرهای هدف این طرح از نعمت آب باکیفیت رودخانه دز بهره‌مند شوند.
آبرسانی به 16 شهر و 478 روستا در طرح غدیر
امیدواریم این طرح بتواند کیفیت آب شرب 16 شهر و 478 روستا را ارتقا دهد. از طرفی چون منابع تأمین آب در این طرح متنوع است، در پدافند غیرعامل نیز اثرگذار خواهد بود. این را بگویم که قبل از اجرای این طرح، منبع تأمین آب کوتاه مدت شهرهای مرکزی، غربی و جنوبی خوزستان، رودخانه کرخه بود. در صورت عدم انجام این پروژه، خشکسالیهای سال‌های اخیر روی این حوضه باعث به مخاطره افتادن تأمین آب شرب شهرها و روستاهای هدف این طرح برای تابستان سال 1401 می‌شد. تابستان سال گذشته با کمترین تنش اجتماعی آب شرب شهرها و روستاهای منطقه تأمین شد.
از طرف دیگر با جایگزینی منبع دز به جای کرخه، EC آب تحویلی به تصفیه‌خانه‌ها از 2هزار به 600 میکروموس بر سانتیمتر کاهش یافت که این موضوع مبین کیفیت قابل توجه آب تحویلی به تصفیه‌خانه‌هاست.
از مزایای اجرای این طرح این بود که ساخت همه تجهیزات الکترومکانیکال پروژه شامل12 دستگاه الکتروپمپ، ۴ دستگاه ترانسفورماتور، کلیه تجهیزات تابلوهای برق و شیرآلات خاص با سایزهای تا 2هزار میلیمتر که همگی سفارشی بودند از مرحله طراحی تا ساخت توسط پیمانکاران ایرانی صورت پذیرفت. این موضوع باعث ایجاد دانش فنی مضاعف در کشور شد.
این نکته را هم اضافه کنم که با توجه به محدودیت‌های زمان بهره‌برداری (کمبود منابع آب رودخانه کرخه) پروژه به نحوی طراحی و اجرا شد که با حداقل تجهیزات فنی (شیرآلات و حوضچه‌های مربوطه و...) به سرانجام رسد.
اثرات عدم دریافت حقابه هیرمند
برای استان‌هایی همچون سیستان و بلوچستان چه برنامههایی دارید؟
همان‌طور که می‌دانید ما حقابه‌ای از رودخانه هیرمند دریافت نکرده‌ایم و همین امر وضعیت نامناسبی در ذخیره آبی در چاه نیمه‌ها ایجاد کرده است. وزارت نیرو از سال گذشته بسته‌ای از اقدامات اضطراری را برای تأمین آب شرب شهر زاهدان و منطقه سیستان طراحی کرده و در دست اقدام دارد.
به فضل الهی، بخش قابل توجهی از بسته اقدامات اضطراری شامل شناسایی و تأمین آب شرب از منابع محدود منطقه بویژه منابع آب زیرزمینی، اصلاح کیفی و نمک‌زدایی آب، اجرای سامانه‌های انتقال و نیز تأمین انرژی لازم برای پمپاژ و نمک‌زدایی، به نتیجه رسیده و اقدامات باقیمانده در چندماه آینده تکمیل می‌شود.
توضیح این است که نیاز آب شرب شهر زاهدان 62 میلیون مترمکعب در سال است که از منابع مختلفی مانند چاه نیمه‌ها، آب شیرین‌کن، چاه‌های حرمک و چاه‌های سطح شهر تأمین می‌شود. سهم چاه نیمه‌ها در تأمین آب زاهدان 24 میلیون مترمکعب در سال است.
طرح تأمین آب شرب سیستان از منابع متعدد
تأمین آب شرب کل منطقه سیستان مشتمل بر پنج شهرستان زابل، زهک، نیمروز، هیرمند و هامون به میزان 48 میلیون متر مکعب در سال تنها از طریق چاه‌نیمه‌ها و رودخانه هیرمند صورت می‌پذیرد. با قطع شدن آب ورودی از رودخانه هیرمند به چاه نیمه‌ها، کمبود آب شرب زاهدان و منطقه سیستان مجموعاً به میزان 72 میلیون مترمکعب در سال است.
ما راهکارهایی برای جبران کمبود آب شرب نقاط جمعیتی داریم. طرح‌های اضطراری برنامه‌ریزی کرده‌ایم که در سه بازه زمانی در دست اقدام قرار گرفته و می‌گیرد.
اولین راهکار ما این بود که آب شرب را از منابع آب زیرزمینی تأمین کنیم. 83 حلقه چاه جدید حفر و نمک‌زدایی شد و اکنون انتقال آب این چاه‌ها در دست اقدام است. این طرح باتوجه به وضعیت آب مخازن چاه‌نیمه باید تا شهریور سال‌جاری به اتمام برسد. اعتبار مورد نیاز این اقدام حدود 5014 میلیارد تومان است.
راهکار میان مدت ما طرح انتقال آب از دشت تهلاب به زاهدان است. در این طرح، آب موردنیاز شرب شهر زاهدان و نقاط جمعیتی مسیر از منابع آب زیرزمینی آبخوان مرزی تهلاب در استان سیستان و بلوچستان، تأمین می‌شود. مقدار آب تأمین شده از تهلاب 27 میلیون مترمکعب است.
این طرح در فهرست طرح‌های اولویت‌دار وزارت نیرو در دولت سیزدهم قرار دارد و در سال گذشته با تکمیل مطالعات و اخذ ردیف اجرایی در قانون بودجه، اجرای آن با سرمایه‌گذاری معادل 11000 میلیارد تومان آغاز شده است. با اجرای 184 کیلومتر خط اصلی و 76 کیلومتر خطوط جمع‌آوری آب و 1100 متر پمپاژ در این طرح، بخشی از منابع آب شرب منطقه تأمین خواهد شد.
راهکار بلندمدت ما هم طرح انتقال آب از دریای عمان است. این طرح با اتکا به قانون انتقال آب از دریای عمان به استان سیستان و بلوچستان و آیین‌نامه اجرایی آن و همچنین طبق مصوبات ستاد انتقال آب دریا تعریف شده و در حال اجرا است. مطابق با برنامه زمان‌بندی ارائه شده، طرح فوق تا پایان سال 1404 به بهره‌برداری خواهد رسید و مقرر است آب شرب شهر زاهدان، منطقه سیستان و نقاط جمعیتی مسیر را به میزان 100 میلیون مترمکعب در سال تأمین کند. شایان ذکر است پیشرفت فیزیکی این طرح حدود 9 درصد است.
باید بگویم که دولت سیزدهم تمام تلاش خود را برای تأمین آب شرب اضطراری شهر زاهدان و منطقه سیستان به کار گرفته است. البته باوجود همت و جدیت لازم در اجرای برنامه‌های تأمین آب شرب از منابع آبی محدود منطقه، این اقدامات جایگزین اخذ حقابه رودخانه هیرمند نیست و استفاده از تمامی‌ظرفیت‌های کشور برای مطالبه و پیگیری دریافت حقابه هیرمند ضروری است.
با توجه به شرایط موجود، آینده وضعیت آبی کشور را چگونه می‌بینید؟
صحبت از آینده آب کشور بشدت متأثر از وضعیت هماهنگی‌های بین دستگاهی و حکمرانی کلان کشور است چرا که مدیریت آب یک مقوله میان‌بخشی بوده و عوامل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بیرون از حوزه آب به عنوان پیشران‌های توسعه به میزان زیادی بر وضعیت آتی آب کشور تأثیرگذار هستند.
مخاطرات برداشت بی‌رویه از منابع آبی کشور
وضعیت منابع آب کشور در اثر تغییرات اقلیمی‌و توسعه بی‌رویه برداشت‌ها در چند دهه اخیر به‌گونه‌ای است که تداوم این حجم برداشت از منابع آب، پایداری سرزمین را به مخاطره خواهد انداخت. بنابراین در کنار سیاست‌ها و اقدامات مبتنی بر مدیریت عرضه آب، لازم است سیاست‌ها و اقدامات مبتنی بر مدیریت تقاضا و مصرف نیز مورد توجه و عمل قرار گیرد.
برنامه‌های استانی سازگاری با کم‌آبی و اسناد تولید شده در این زمینه که با همکاری و هماهنگی استانداران و دستگاه‌های اجرایی (جهادکشاورزی، صنعت، معدن و تجارت، حفاظت محیط‌‌زیست، برنامه و بودجه، هواشناسی و شرکت‌های آب منطقه‌ای و آبفا) تدوین شده‌اند، باید به اجرا گذاشته شوند تا همراه با طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی به عنوان مصوبه شورای عالی آب، بتواند به تعادل‌بخشی و پایداری منابع آب زیرزمینی کشور کمک کند. در غیر این صورت روند افت سطح آب زیرزمینی در اغلب دشت‌های کشور (همراه با نشست زمین و کاهش کیفیت آب زیرزمینی) و نیز روند کاهش جریان‌های آب سطحی و خشک شدن تالاب‌ها تشدید خواهد شد.
بدیهی است فرایند پایدارسازی منابع آب، ضمن متکی بودن به هماهنگی بین‌بخشی و اراده سیاسی در حاکمیت، یک فرایند زمانبر نیز خواهد بود.
در حوزه اقدامات مبتنی بر تأمین و عرضه آب، اجرای طرح انتقال آب دریای عمان و خلیج‌فارس می‌تواند در میان‌مدت بخشی از کمبودها و مشکلات آب را در مناطق مرکزی و شرقی کشور رفع کند اما با توجه به حجم کسری بیلان منابع و مصارف آب در این مناطق و ناپایداری آبخوان‌ها، در نهایت مجبوریم به سمت مدیریت مصرف آب در بخش‌های مختلف بویژه کشاورزی حرکت کنیم.
تنوع‌بخشی به توسعه اقتصاد روستایی در کشور و سوق دادن آن به «توسعه کم‌آب‌بر» یکی از ضروریات کشور است تا از این طریق بتوان فشار بخش کشاورزی بر منابع آب کشور را کاهش داد.
از طرف دیگر هرگونه سیاستگذاری و اقدام برای افزایش تولید کشاورزی و تحقق امنیت غذایی باید بر ارتقای بهره‌وری فیزیکی آب کشاورزی متمرکز شود نه توسعه سطوح کشاورزی و تقاضای آب جدید.
برای ریاضت کشاورزی آماده شوید
بخش کشاورزی باید خود را برای مواجهه با دوره ریاضت آبی آماده کند. در سال آبی جاری حتی در استان‌های شمالی مازندران، گیلان و گلستان نیز با کمبود آب جدی در بخش کشاورزی مواجه هستیم. بنابراین کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی در برنامه هفتم توسعه نیز مورد تأکید قرار گرفته و در لایحه برنامه تأکید شده تا با کاهش 15 میلیارد مترمکعبی، میزان مصرف در این بخش به 67 میلیارد مترمکعب در سال برسد.
طرح‌های اولویت‌دار در بخش آب و آبفا تعیین شده‌اند و تلاش بر این است با جهت‌دهی مطلوب به تأمین منابع مالی موردنیاز، این طرح‌ها در دولت سیزدهم تکمیل و به بهره‌برداری برسند که با تحقق این امر، میزان تأمین آب برای مصارف مختلف افزایش خواهد یافت. هر چند تأکید می‌شود که علاوه بر اقدام در خصوص تأمین و عرضه آب مطمئن، مدیریت مصرف و مدیریت تقاضا باید به عنوان برنامه‌های اصلی بخش آب و آبفا مورد پیگیری قرار گیرد.
آیا در حوزه آبفا به سمت فناوری‌های نو هم رفته‌اید؟
به دنبال نامگذاری سال گذشته به عنوان «تولید؛ دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» و ابلاغ قانون جهش تولید دانش‌بنیان، وزارت نیرو و از جمله بخش آب و آبفا، استفاده از فناوری‌های نوین و بکارگیری ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان را در حل مسائل و مشکلات بخش آب و آبفای کشور بیش از پیش مورد توجه و در دستورکار قرار داده است از جمله می‌توانم به تعریف 11 طرح دانش‌بنیان پیشران در بخش آب و آبفا در زمینه‌های مدیریت مصرف آب خانگی و شهری، پیش‌بینی و مدیریت سیل، اندازه‌گیری و پایش برداشت آب زیرزمینی (کنتورهای چاه) و سطحی، بازار آب و راه‌اندازی کارخانه نوآوری آب در مؤسسه تحقیقات آب برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه آب اشاره کنم.
فناوری‌های نو در مدیریت آب
همچنین در بخش آب و فاضلاب با توجه به روند رو به رشد فناوری‌های نوین در این حوزه، اقدامات مهمی برای بهره‌گیری از این فناوری‌ها در کشور صورت گرفته است. مثلاً می‌توانم به ساخت کولرهای آبی ترموپلاس برای مصرف بهینه آب یا ساخت Screw pump مخصوص شبکه‌های فاضلاب و ساخت آشغالگیر لجن (screen) برای تصفیه‌خانه‌های فاضلاب اشاره کنم. می‌توانیم برای شیرآلات صنعتی عملگر برقی بسازیم که نحوه انتقال آب را هوشمندانه مدیریت کند. شیر قطع شونده در مواقع اضطراری هم همین کار را می‌کند. ساخت پمپ‌های فشار قوی ویژه آب دریا برای مکش آب دریا و شیرین کردن آن از دیگر مواردی است که به عنوان فناوری‌های نو در وزارت نیرو مورد توجه قرار گرفته است. دستگاه‌های آنالیز کیفیت آب و دستگاه لایروب که در شبکه جمع‌آوری فاضلاب مورد استفاده قرار گیرد هم از این جمله است.