محمد ستاری

پژوهشگر سلامت

بیماری‌های قلبی، عامل اول مرگ‌ومیر در کشور
طبق آمارهای سازمان جهانی بهداشت عامل اصلی مرگ و میر در تمام دنیا، بیماری‌های قلبی است. در یک مقایسه کلی می‌توان گفت تعداد مرگ‌و‌میر بر اثر این بیماری‌ها، فقط در سال ۲۰۲۲ ، تقریباً ۲.۵ برابر کسانی است که تا به حال بر اثر کرونا جان خود را از دست داده‌اند.
مطالعات انجام شده در ایران نیز نتایج مشابهی را نشان می‌دهد. یک پژوهش آماری در سال ۱۳۹۸ روی میزان شیوع مرگ‌و‌میر ناشی از بیماری‌های غیرواگیر نشان می‌دهد که بیش‌ترین آمار مرگ‌ومیر در جامعه، حاصل از سکته‌های قلبی است.  براساس داده‌های این پژوهش، مرگ ناشی از سکته‌های قلبی به ترتیب ۹۴ مرگ در ۱۰۰ هزار نفر (اولین علت مرگ) و ۲۱ درصد کل مرگ‌ها را به خود اختصاص داده است. سبک زندگی مردم نیز بر میزان ابتلا به بیماری‌های قلبی مؤثر است. عواملی همچون زندگی شهری، کم تحرکی، چاقی، مصرف زیاد نمک، پرفشاری خون، مصرف سیگار و قلیان باعث افزایش احتمال ابتلا به این بیماری‌ها می‌شوند. درهمین زمینه آمارها نشان می‌دهد که بیش از ۵۱ درصد افراد بالای ۱۸ سال دچار کم تحرکی هستند. به علاوه ۳۰ درصد افراد جامعه به فشار خون بالا و ۱۲ درصد به دیابت مبتلا هستند. با افزایش روزافزون این بیماری‌ها، مسأله پیشگیری بیش از پیش اهمیت می‌یابد. از سوی دیگر، نیاز جامعه به جراحان قلب نیز بایستی تأمین شود.
جراحان قلب؛ کم، نایاب و البته مسن
براساس آمارها، رشته جراحی قلب در دهه ۶۰ تا ۷۰، ۶۰ نفر و در دهه ۷۰ تا ۸۰، ۱۱۰ نفر فارغ‌التحصیل داشته و در حال حاضر تعداد جراحان قلب به ۲۵۰ نفر رسیده است. از این تعداد، ۲۰ جراح بازنشسته شده‌اند. همچنین بیش از ۲۰ نفر نیز مهاجرت کرده‌اند. این در حالی است که براساس میانگین سرانه تعداد جراح قلب در کشورهای پیشرو حوزه سلامت، اکنون بایستی در ایران بیش از ۱۰۰۰ جراح قلب فعال حضور داشته باشد.
مشکل دیگر جراحان قلب، توزیع نامتناسب آنها درسطح کشوراست. آمارهای سازمان نظام پزشکی بیانگر این است که پنج استان کشور فاقد جراح قلب بوده و در ۱۰ استان دیگر نیز تنها یک جراح قلب حضور دارد. علاوه بر تأمین زیرساخت‌های حضور این متخصصان در نقاط مختلف کشور، افزایش تعداد آنان نیز زمینه را برای افزایش دسترسی به خدمات آن‌ها فراهم می‌کند.  افزایش سن جراحان قلب نیز باعث ایجاد مشکلاتی شده است. همان‌طور که گفته شد، بسیاری از این جراحان در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ وارد بازار کار شده‌اند. به تبع جراحان مسن ساعات کمتری را می‌توانند به ارائه خدمات‌ سلامت اختصاص دهند. علاوه بر این طی ۲۰ سال آینده، حدود ۶۵ درصد آنان بازنشسته خواهند شد. طی این مدت با دوبرابر شدن درصد سالمندان کشور، شیوع بیماری‌های قلبی نیز افزایش می‌یابد. به همین واسطه جامعه جراحان قلب نیازمند اضافه شدن اعضای جوانی است تا بتوانند جایگاه بالای ایران را در این حوزه حفظ نمایند.    
 چرا پزشکان نمی‌خواهند جراح قلب شوند؟
جراحی قلب و عروق برای بسیاری از پزشکان عمومی پیش از ورود به دوره تخصص جذابیت زیادی دارد. اما با توجه به اینکه این رشته فقط در دوره فوق تخصص ارائه می‌شود، چند مسأله مانع ادامه تحصیل پزشکان در این رشته می‌شود.
اولین مانع این است که فقط پزشکان متخصص جراحی داخلی، امکان شرکت در آزمون ورودی جراحی قلب را دارند. اما از آنجا که در تخصص جراحی داخلی نیز کشور کمبود نیرو دارد و بازار کار خوبی برای این متخصصان فراهم است، کمتر کسی حاضر است سه سال دیگر را، به ازای درآمدی کمتر، برای تحصیل صرف کند. با توجه به اینکه فشار کاری جراحی قلب،‌بسیار بیشتر از جراحی داخلی است، بی‌علاقگی به ادامه تحصیل بیش‌تر نیز می‌شود.
یکی دیگرازعواملی که ادامه تحصیل را برای پزشکان دشوار می‌کند، جذابیت پایین جراحی قلب نسبت به دیگر رشته‌های مقطع فوق‌تخصص است. برای مثال رشته جراحی پلاستیک که در مقطع فوق تخصص ارائه می‌شود، برای پزشک مسئولیت کمتر و درآمد بیشتری را به همراه خواهد داشت. همچنین فشار کاری در جراحی پلاستیک بسیار کمتر از جراحی قلب است. سن ورود به بازار کار جراحان قلب به طور معمول بالای ۳۰ تا ۳۵ است. به عبارت دیگر، تا پیش از این، مدت تحصیل برای کسب فوق تخصص جراحی قلب، حداقل ۱۵ سال بوده است. این در حالی است که پس از فارغ‌التحصیلی نیز حداقل ۶ سال باید در مناطق محروم دوره طرح پزشکی خود را بگذراند. به عبارت دیگر در بهترین حالت، یک جراح قلب در سن ۴۰ سالگی وارد بازار کار می‌شود. این در حالی است که دوره دستیاری پزشکی (رزیدنتی) فشار کاری زیادی را بر دانشجو تحمیل می کند. بالطبع تن دادن به دوره فوق‌تخصص که با دشواری‌های بیشتری همراه است، آسان نخواهد بود.
 
راهکار، تخصص پنج ساله است!
برخی معتقدند برای افزایش جذابیت رشته جراحی قلب، بایستی در تعرفه‌های پزشکی تجدید نظر شود. به عبارت دیگر برخی این‌گونه استدلال می‌کنند که اگر درآمد این جراحان افزایش یابد، تمایل به تحصیل در این رشته نیز افزایش می‌یابد. این در حالی است که تجربه طرح تحول سلامت نشان داده است که تأمین منابع پایدار برای اجرای این مصوبه در بیشتر مناطق کشور ناممکن است. از طرفی افزایش دریافتی این پزشکان ، فقط برای مدت کوتاهی خواهد توانست مشکل را حل کند. در نتیجه راهکار پیشنهادی بایستی درعین حال که مدت تحصیل را کاهش می‌دهد، بتواند کیفیت آموزش را حفظ کرده و حتی ارتقا دهد.
سال ۹۷، شورای آموزش پزشکی و تخصص در نودمین جلسه خود مصوب کرد که رشته جراحی قلب به صورت یک دوره تکمیلی تخصصی ارائه شود. پس از گذشت چهار سال، با روی کار آمدن دولت سیزهم، در اسفندماه ۱۴۰۱، بار دیگر در نود و هشتمین نشست این شورا این مصوبه در دستور کار معاونت آموزشی قرار گرفت. براساس این مصوبه، رشته جراحی قلب به صورت یک دوره پنج ساله ارائه می‌شود. دو سال ابتدایی این دوره مربوط به برنامه آموزشی جراحی داخلی و سه سال انتهایی براساس برنامه آموزشی جراحی قلب و عروق است. با این تغییر از یک سو بسیاری از پزشکانی که علاقه مند به جراحی قلب هستند، می‌توانند بصورت مستقیم از دوره تخصص، وارد این رشته شده و ادامه تحصیل بدهند. از سوی دیگر با کاهش مدت تحصیل و حذف آزمون ورودی دوره فوق تخصص، تحصیل در این رشته در دسترس‌تر می‌شود و زمینه برای تأمین جراحان قلب مورد نیاز کشور فراهم می‌شود. امید می‌رود با اجرای این مصوبه، ظرفیت رشته جراحی قلب که در سال‌های گذشته به طور معمول خالی می‌ماند، تکمیل شود و زمینه دسترسی عادلانه مردم به خدمات جراحی قلب  ارتقا پیدا کند.