«تیتک»، دستاوردی در حکمرانی هوشمند
سامانه‌ای برای ردیابی، رهگیری و کنترل اصالت اقلام سلامت‌محور که در دولت مردمی ارتقا یافته است
حکمرانی هوشمند از جمله نیازهای اساسی سیاستگذاران و تصمیم‌گیران حوزه سلامت کشور به شمار می‌رود. وجود بیش از 170هزار مرکز ارائه خدمات سلامت شامل بیمارستان‌ها، داروخانه‌ها و ... و نیم میلیون ارائه‌دهنده خدمات شامل پزشک، پرستار، پیراپزشک و ... ضرورت استفاده از سامانه‌های الکترونیکی برای مدیریت هوشمند زنجیره تأمین را دوچندان می‌کند. گستردگی زنجیره تأمین و توزیع اقلام سلامت‌محور (شامل دارو، تجهیزات پزشکی، اقلام آرایشی و بهداشتی، غذا و آشامیدنی، طبیعی و مکمل) با بیش از 7400 شرکت تأمین‌کننده و 900 هزار نوع محصول، با نقش‌آفرینی همزمان ذینفعان بخش حاکمیتی و خصوصی، ضرورت استفاده از روش‌های نوین مدیریت زنجیره را بیش از پیش برای سیاستگذاران آشکار ساخته است.سامانه ردیابی، رهگیری و کنترل اصالت اقلام سلامت‌محور که به اختصار «تیتک1» نامیده می‌شود به‌منظور مدیریت هوشمند زنجیره تأمین اقلام سلامت‌محور در سازمان غذا‌و‌دارو توسعه داده شده است.
دکتر حسین بانکی
کارشناس سلامت الکترونیک
مشکلات را بصورت کلی می‌توان ذیل سه عنوان «ارزی»، «تأمین و توزیع و عرضه» و«اصالت اقلام» دسته‌بندی نمود(شکل1).
مشکلات ارزی
تأمین ارز برای واردات دارو و تجهیزات پزشکی و … از دغدغه‌های مستمر سازمان غذا ودارو و سایر دستگاه‌های حاکمیتی از جمله بانک مرکزی است. تخصیص ارز ترجیحی (یارانه) با نرخ 4200 تومانی به شرکت‌های واردکننده با هدف کاهش قیمت تمام‌شده اقلام برای بیماران و تفاوت نرخ ارز ترجیحی با بازار آزاد، لزوم رصد دقیق تخصیص ارز را دوچندان می‌سازد. دستگاه‌های حاکمیتی از جمله سازمان غذا و دارو، بانک مرکزی و گمرک بایستی میزان ارز تخصیصی برای هر شرکت برای واردات هر قلم دارو و تجهیزات پزشکی را از طریق تبادل اطلاعات بصورت مستمر پایش نمایند اما در برخی از موارد اختلافات آماری بین این دستگاه‌ها باعث بروز مشکل در سیاستگذاری تأمین اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی می‌گردد.
مشکلات تأمین و توزیع وعرضه
تأمین کافی و بموقع اقلام سلامت‌محور برعهده سازمان غذا و دارو است اما با این حال کمبودهای مقطعی این اقلام باعث ایجاد مشکلات فراوان برای بیماران و کادر درمان می‌شود. کمبود شیرخشک در سال 1402، کمبود سمعک در سال 1401، کمبود آنتی‌بیوتیک‌ها و سرم در سال 1401، کمبود انسولین در سال 1399 و ... تنها بخشی از کمبودهای سالیان گذشته است.
مشکلات اصالت اقلام
اصالت اقلام مورد استفاده توسط بیماران و مراکز درمانی از جمله موضوعات کمتر مورد توجه سیاستگذاران است؛ چراکه از منظر مسائل تأمین وعرضه بر سایر موضوعات اولویت دارد. لیکن بررسی مصادیق گسترده تخلفات در زمینه اصالت اقلام نشان می‌دهد که این موضوع بایستی به عنوان یکی از مهمترین محورهای تصمیم‌گیری و اجرایی در حوزه سلامت پیگیری شود. نابینا شدن 21 چشم در اثر مصرف اوستین قاچاق و تقلبی در کلینیک‌های چشم‌پزشکی در سال 1393، کشف 50 هزار کیج کمری و گردنی تقلبی از یک پزشک ارتوپد در اصفهان در سال 1397 که در عمل‌های جراحی مورد استفاده قرار می‌گرفت و ... تنها بخشی از مشکلات مرتبط در مراکز بهداشتی و درمانی بوده‌است.
این سامانه در حال حاضر از نظر عملکردی شامل سه درگاه اصلی است (شکل 2):
درگاه تجارت خارجی
با هدف رصد الکترونیک و برخط تخصیص ارز به اقلام سلامت‌محور توسعه داده شده و اطلاعات ثبت سفارش، تأمین ارز و ترخیص کالا را رصد می‌کند. این درگاه قادراست اطلاعات ثبت سفارش بازرگان، نوع و میزان کالای وارداتی، نوع و میزان ارز تخصیصی به هر کالا و شرکت را به صورت روزانه، ماهانه و سالانه رصد نماید (پیوست 1: تصویری از داشبوردهای مدیریتی درگاه تجارت خارجی). مدیریت تخصیص ارز به داروهای راهبردی و خاص در شرایط کمبود ارزی، شناسایی شرکت‌های متخلف در زمینه رفع تعهد ارزی و کشف بیش‌اظهاری قیمتی اقلام توسط شرکت‌های وارد کننده تنها بخشی از قابلیت‌های این درگاه است که می‌تواند مورد استفاده سیاستگذاران قرار گیرد.
درگاه تجارت داخلی
به منظور رصد اطلاعات صدور پروانه اقلام، مجوزهای ورود اقلام به کشور، اطلاعات اشخاص حقیقی و حقوقی و مکان‌ها ایجاد شده است. این درگاه همچنین نحوه توزیع دارو و تجهیزات پزشکی بین شرکت‌های تأمین‌کننده، شرکت‌های پخش و مراکز عرضه از جمله داروخانه‌ها را در تمامی شهرها و استان‌های کشور به صورت برخط رصد می‌کند از این رو امکان کشف احتکار اقلام، خروج اقلام از زنجیره رسمی و قاچاق معکوس توسط این درگاه فراهم است (پیوست 2: تصویری از داشبوردهای مدیریتی درگاه تجارت داخلی).
درگاه اصالت‌سنجی
مهم ترین درگاه سامانه که با استفاده از آن از فروش بیمه‌ای اقلام تقلبی و قاچاق در مراکز عرضه که از مبادی غیررسمی وارد زنجیره تأمین شده‌اند، جلوگیری می‌شود. در حال حاضر صرفاً اقلام دارای برچسب اصالت معتبر امکان فروش بیمه‌ای در مراکز عرضه را دارند و چنانچه محصولی با برچسب تقلبی یا فاقد برچسب اصالت باشد، بیمه‌های درمانی از پرداخت هزینه برای آن خودداری می‌کنند و مرکز عرضه مجبور به ارجاع آن اقلام به شرکت‌های پخش یا تأمین‌کننده می‌گردد.
از نظر فنی، سامانه شامل 5 کلان‌سامانه و 19 زیرسامانه است(شکل زیر). سامانه‌های پایه شامل اطلاعات پروانه‌های اقلام و اطلاعات ذینفعان شامل شرکت‌های تأمین‌کننده و توزیع‌کننده و سامانه‌های مجوزدهنده شامل اطلاعات کلیه مجوزهای صادره از طریق سامانه است. سامانه‌های زنجیره تأمین به ثبت اطلاعات تبادلات مالکیتی و مکانی اقلام سلامت‌محور پرداخته و سامانه‌های ارزش افزوده با استفاده از اطلاعات سامانه‌های پایه خدمات ارزش افزوده تولید می‌کنند.
در حال حاضر سامانه به عنوان یک کلان‌سامانه به 23 ذینفع حاکمیتی و خصوصی متصل و از طریق تبادل داده با این دستگاه‌ها به رصد هوشمند زنجیره تأمین و توزیع می‌پردازد.
کشف سامانه‌ای تخلفات
فرایندهای سامانه بصورتی است که رعایت نشدن قاعده‌های سیاستگذار توسط مراکز ارائه خدمات، مراکز متخلف شناسایی می‌گردد. برای مثال از آنجا که هنگام فروش اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی، سامانه بصورت خودکار تاریخ انقضای این اقلام را بررسی کرده و همراه ثبت سابقه فعالیت مرکز عرضه از فروش اقلام تاریخ گذشته نیز جلوگیری می‌کند. بدین ترتیب مراکزی که بیشترین میزان استعلام اقلام تاریخ گذشته را دارند به عنوان مراکز پرخطر شناسایی می‌شوند. سامانه تاکنون جلوی فروش 40 میلیارد تومان داروی تاریخ گذشته و همچنین بازفروش 500 میلیارد تومان دارو به بیمه‌های درمانی توسط داروخانه‌های متخلف را گرفته است.
سامانه امکان اعمال تنبیه را برای سیاستگذاران فراهم کرده و سازمان می‌تواند از طریق غیرفعال کردن سامانه‌ای «شناسه مکان مراکز (GLN)» متخلف، امکان استعلام بیمه‌ای این اقلام را از آنان سلب و فعالیت اقتصادی این مراکز را محدود سازد.
تیتک با بررسی و تحلیل داده‌های ثبت شده از فعالیت شرکت‌های تأمین‌کننده و مراکز ارائه خدمات امکان کشف تخلف را فراهم ساخته و اگر شرکت تأمین‌کننده‌ای اقدام به اخذ ارز دولتی نموده و نسبت به واردات دارو اهمال کند، با بررسی داده‌های تأمین ارز و ترخیص آن شرکت در سامانه، تخلف شرکت محرز و امکان برخورد قانونی فراهم می‌گردد.
سیاستگذاری داده‌محور
ثبت فعالیت شرکت‌های ذینفع سامانه، در زمینه تجارت خارجی و تجارت داخلی، باعث فراهم آمدن کلان‌داده‌های ارزشمند زمانی ثبت سفارش، تأمین ارز، ترخیص، پخش و ... شده است. کلان‌داده‌های فوق، استخراج کلان‌الگوهای بوم تامین و توزیع اقلام سلامت‌محور را جهت اتخاذ تصمیمات مبتنی بر شواهد و اطلاعات برای سیاستگذاران را فراهم می‌سازد. از طریق بررسی روندهای زمانی داده‌های ترخیص دارو و تجهیزات پزشکی می‌توان نسبت به شناسایی میزان نیاز ارزی و تعدادی این اقلام در کشور با هدف برنامه‌ریزی برای تأمین در سال‌های آتی و جلوگیری از وقوع کمبودها اقدام نمود.
همچنین سیاستگذاران امکان بررسی وابستگی کشور به واردات این اقلام و برنامه‌ریزی برای جایگزینی تولید داخل را در اختیار دارند؛ به عنوان مثال اداره کل تجهیزات پزشکی با بررسی داده‌های سابقه واردات این اقلام، اقدام به احصاء اولویت‌های تولید داخل و انتشار عمومی داشبوردهای مدیریتی در سال 1402 نمود تا مورد استفاده شرکت‌های تولیدکننده و دانشگاه‌ها قرار گیرد.
حذف بوروکراسی اداری
الکترونیکی‌سازی فرایندهای کاغذی از یک سو و حذف فرایندهای زاید در تجارت داخلی و خارجی اقلام سلامت‌محور از سوی دیگر باعث حذف بسیاری از بوروکراسی‌های ادارای زاید شده و تسهیل فرایندها گردد. به عنوان نمونه، در حال حاضر مجوز ورود و مجوز ترخیص تمامی اقلام سلامت‌محور بدون دخالت عامل انسانی حتی در روزهای تعطیل صادر می‌گردد؛ بدین صورت که تمامی بررسی‌ها و تطابق اطلاعات توسط سامانه انجام شده و در صورت نبود مشکل، مجوز مربوطه ظرف مدت چند دقیقه صادر می‌گردد. سیستمی‌سازی فرایندها در برخی از موارد منجر به کاهش بار کاری نیروی انسانی از طریق حذف ادارات زاید نیز شده است؛ برای مثال اداره واردات و صادرات سازمان که پیشتر امور مرتبط با مجوزها را پیگیری می‌نمود، پس از توسعه سامانه و سیستمی‌سازی صدور مجوزها از ساختار اداره دارو حذف گردید. همچنین با حذف امضاهای طلایی بی‌ضابطه، پیشگیری از وقوع فساد را در پی داشته است.
اصلاح فرایندها
تیتک توانسته بیش از 100 فرایند کلیدی سازمان غذا و دارو را الکترونیکی سازد.به عنوان نمونه، فرایند سیاست‌دهی تعدادی و قیمتی به اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی در سامانه که با سایر فرایندها (نظیر فرایند صدور مجوز ورود و مجوز ترخیص) در ارتباط است بصورت سامانه‌ای انجام شده است.
بازرسی هوشمند
انجام بازرسی‌های میدانی از ذینفعان متعدد و متنوع نظام سلامت به‌منظور برخورد و پیشگیری از وقوع تخلفات، در صورتی که مبتنی بر اطلاعات و هدفمند نباشد، بی‌تأثیر خواهد بود.
سامانه از طریق ثبت اطلاعات و ارائه شاخص‌های ارزیابی بصورت سیستمی، امکان شناسایی مراکز و ذینفعان پرخطر و متخلف را برای بازرسان فراهم و بدین ترتیب بازرسی پراکنده و کور را به بازرسی هدفمند و نقطه‌زن تبدیل می‌نماید. به عنوان نمونه سازمان غذا و دارو در سال 1402 از طریق بررسی داده‌های توزیع شرکت‌های پخش دارویی در سامانه، مراکز متخلف را شناسایی و نسبت به پلمپ مراکز مذکور اقدام نمود.
همچنین زیرسامانه «بازرسی‌های سازمانی» امکان مدیریت تجمیعی را در اختیار بازرسان سازمان قرار داده است.
گزارشات ارزی
در حال حاضر سامانه رصد تخصیص ارز به بیش از 900 هزار قلم کالای سلامت‌محور و 7500 شرکت واردکننده را به صورت برخط انجام می‌دهد. داشبوردهای مدیریتی سامانه امکان برخط میزان ارز دولتی دریافتی ذیل ادارات کل این سازمان را فراهم ساخته است. علاوه بر رصد برخط تخصیص ارز، گزارشات دوره‌ای از روندهای ارزی منتشر و در اختیار دستگاه‌های حاکمیتی ذینفع قرار می‌گیرد.
توزیع واکسن کرونا
در دوران کرونا، مدیریت تزریق واکسن از طریق اصالت‌سنجی در سامانه صورت گرفت. بدین ترتیب امکان رصد پراکندگی واکسیناسیون و عوارض واکسن‌های تزریقی به صورت برخط از طریق داده‌های سامانه فراهم شد.
اصالت‌سنجی اقلام مصرفی توسط مراکز
جلوگیری از مصرف اقلام قاچاق (مشکل مهم زنجیره تأمین و توزیع) از طریق ثبت شناسه‌های اقلام اصیل در سامانه و سپس استعلام شناسه‌ها پیش از مصرف امکانپذیر است. در حال حاضر مراکز ارائه خدمات ملزم هستند که پیش از مصرف برای 1350 ژنریک دارویی و 170 ایندکس تجهیزات پزشکی، فرایند استعلام اصالت شناسه اقلام را انجام دهند و تنها در صورتی مجاز به ارائه اقلام هستند که پاسخ معتبر از سامانه دریافت کنند. پوشش بیمه‌ای اقلام گرانقیمت منوط به استعلام اصالت و دریافت پاسخ معتبرازسامانه شده بنابراین در صورتی که مرکز ارائه خدمت از استعلام استنکاف نماید یا شناسه‌های نامعتبر و تقلبی استعلام نماید، هزینه‌ای از بیمه دریافت نمی‌کند. اصالت‌سنجی و ثبت شناسه رهگیری اقلام برای هر کد ملی این امکان را در اختیار سازمان قرار می‌دهد که مصرف هر بسته دارویی یا تجهیزات پزشکی را در انتهای زنجیره در کشور بصورت تک‌شماری رصد نماید.
تیتک علاوه بر دستاوردهای حاکمیتی در مدیریت هوشمند زنجیره تأمین و توزیع، دارای قابلیت‌های عمومی است که می‌تواند توسط مردم مورد استفاده قرار گیرد.
آمارنامه‌های برخط
براساس داده‌هایی که شرکت‌های پخش دارویی به سامانه ارسال می‌کنند امکان رصد توزیع 26 هزار قلم دارو در تک‌تک انبارها و داروخانه‌های کشور وجود دارد. این داده‌ها امکان انتشار آمارنامه‌های دارویی برخط را فراهم کرده است. از آنجا که میزان توزیع این اقلام به تفکیک شهر، استان و داروخانه در دسترس مدیران قرار دارد، می‌توان انواع تصمیم‌های سیاستی درباره این اقلام اتخاذ نمود. آمارنامه دارویی پیشتر فقط سالی یکبار و به صورت تجمیعی منتشر می‌شد اما در حال حاضر با توجه به داده‌های سامانه، بصورت روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه در دسترس مدیران و پژوهشگران قرار دارد. علاوه بر دسترسی مدیران، آمارنامه دارویی ماهانه بصورت عمومی در اختیار شرکت‌های پخش دارویی قرار گرفته است تا ضمن ارائه بازخورد به این شرکت‌ها برای اصلاح داده‌های خود در سامانه براساس اطلاعات انبارها، امکان تحلیل بازار و مدیریت توزیع برای خود شرکت‌های پخش فراهم گردد.
شناسه‌گذاری اقلام سلامت‌محور (به ویژه دارو و تجهیزات پزشکی) توسط شرکت‌های تأمین‌کننده و ثبت اطلاعات شناسه‌ها، امکان انتشار«آمارنامه مبتنی بر شناسه‌گذاری» را براساس اطلاعات شرکت‌های تأمین‌کننده است و آمار مربوط به ابتدای زنجیره تأمین را نشان می‌دهد.
اصالت‌سنجی اقلام مصرفی توسط مردم
برنامک تلفن همراه سامانه، امکان اصالت‌سنجی اقلام سلامت‌محور را برای عموم مردم پیش از مصرف فراهم کرده و تمامی اقلام وارداتی و تولیدی دارو و تجهیزات پزشکی ملزم به الصاق شناسه اصالت بر روی محصول هستند و چنانچه کالایی فاقد برچسب اصالت باشد یا پس از استعلام از سامانه پاسخ نامتعبر دریافت شد حاکی از تقلبی بودن کالا است.علاوه بر این، مردم می‌توانند از طریق استعلام کالانمای فرآورده، از مشخصات محصول مطلع گردند.
جست وجوی داروی کمیاب
تیتک امکان جست وجوی داروهای کمیاب برای عموم مردم فراهم کرده و افراد با انتخاب نام داروی مصرفی و مختصات جغرافیایی خود روی نقشه، از آخرین فروش داروی مورد نظر در نزدیک‌ترین داروخانه‌های اطراف با خبر می‌شوند.
تکمیل و بلوغ فرایندی تدریجی با پیگیری مستمر است که اهم اقدامات انجام‌شده برای توسعه و استقرار آن در دولت سیزدهم عبارت است از:
آغاز اتصال مراکز بستری به طرح کنترل اصالت بیمه‌ای
آغاز طرح کنترل اصالت بیمه‌ای تجهیزات پزشکی با 40 ایندکس و سپس افزایش به 170 ایندکس
استقرار شناسه‌گذاری تجهیزات پزشکی
ایجاد داشبوردهای مدیریتی زنجیره تامین تجهیزات پزشکی و دارو
آغاز طرح کنترل اصالت شیرخشک‌های رژیمی و غذای ویژه
طراحی پروتکل رتبه‌بندی شرکت‌های پخش و استقرار رتبه‌بندی
افزایش اقلام استعلام اصالت بیمه‌ای دارو به 1350 ژنریک
طراحی و انتشار گزارشات و داشبوردهای عمومی از جمله آمارنامه‌های دارویی برخط
تدوین و امضای تفاهمنامه همکاری با وزارت صمت در مورد کالاهای سلامت‌محور
تحلیل و طراحی فرایند ترخیص صادراتی و قیمت گذاری دارو
پشتیبانی داده‌ای و آماری اجرای طرح دارویار
از جمله پروژه‌ها و اقدامات فنی جهت توسعه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
طراحی و استقرار کارپوشه‌های اعضای زنجیره تأمین برای ثبت اطلاعات تبادلات مالکیتی و مکانی اقلام
طراحی، بازطراحی، بهینه‌سازی و استقرار فرایندهای جدید تجارت خارجی از جمله صدور سیستمی مجوز صادراتی، صدور سیستمی مجوز ورود، صدور مجوز اموال تملیکی
افزایش اقلام مشمول طرح کنترل اصالت بیمه‌ای در اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی
تکمیل استقرار طرح کنترل اصالت در مراکز بستری برای اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی
بازطراحی ثبت شناسه مکان (GLN) مراکز عرضه اقلام سلامت‌محور
طراحی و انتشار آمارنامه تجهیزات پزشکی
طراحی و استقرار فرایند صدور و تمدید پروانه برای سایر کالاهای سلامت‌محور از جمله فرآورده‌های طبیعی، سنتی، شیر خشک و غذای ویژه
ایجاد داشبوردهای مدیریتی جدید برای با هدف رصد هوشمند فعالیت‌های زنجیره تأمین از جمله داشبوردهای سیاستگذاری، رتبه‌بندی تأمین‌کنندگان، قیمت‌گذاری
تیتک با طی کردن مسیر توسعه در طی 10 سال اخیر، اکنون یکی از سامانه‌های بزرگ کشور در حوزه کالاهای سلامت‌محور است که مورد استفاده ذینفعان بخش حاکمیتی و خصوصی قرار دارد. تجربه‌های اندوخته در مسیر پر فراز و نشیب توسعه و استقرار این سامانه می‌تواند به عنوان الگو و دورنما در توسعه سایر کلان سامانه‌های کشور مورد استفاده قرار گیرد.