هانیه شجاعی زند
نویسنده

سی و چهارمین نمایشگاه بین­‌المللی کتاب تهران پس از 11 روز پرفروغ، در حالی بساط خود را جمع کرد که به روایت آمار و ارقام، تعداد عناوین کتاب فروخته‌شده نسبت به سال قبل بسیار بیشتر بوده است. خریدارانی که کتابشان را خریده‌اند و ناشرانی که بار یک سال‌شان را بسته‌اند و نوبت به‌ حساب‌ و کتاب نمایشگاه می‌رسد. اینکه با وجود این حجم از فروش کتاب چه میزان تأثیر فرهنگی آن را باید در جامعه ببینیم. آیا فروش بالای کتاب در نمایشگاه، می‌تواند در رشد فرهنگی جامعه مؤثر باشد؟ سال آینده با توجه به حجم کتاب به فروش رفته تا چه میزان بر ارتقای فرهنگی جامعه افزوده خواهد شد؟ آیا این مسائل را تنها می‌توان با تکیه‌ بر میزان فروش کتاب قضاوت کرد؟ و بسیار حساب‌ و کتاب‌های دیگر که بعد از نمایشگاه باید برای آنها پاسخی داشته باشیم.

نمایشگاه سی و چهارم نسبت به سال قبل
بر اساس این آمار، در سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب، مجموع فروش سی‌وچهارمین نمایشگاه کتاب تهران، بیش از ۴۰۱ میلیارد تومان بوده است؛ که از این میزان ۲۵۱ میلیارد و ۲۹۰ میلیون تومان در بخش حضوری و ۱۴۹ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان در بخش مجازی کتاب خریدند. همچنین تعداد کتاب‌های خریداری شده، در سال 1402 بیش از 3 میلیون و 500 هزار نسخه بوده است. به طورکلی عناوین فروش رفته 14 درصد رشد داشته است.
این درحالی است که سال قبل، میزان فروش ریالی دو بخش حضوری و مجازی نمایشگاه کتاب درمجموع ۲۱۱ میلیارد و ۳۵۰ میلیون تومان کتاب بوده است. از این میزان بیش از ۱۰۷ میلیارد تومان در بخش حضوری و بیش از ۱۰۳ میلیارد تومان در بخش مجازی کتاب فروخته‌ شده‌ است؛ یعنی به‌طورکلی سال گذشته یک میلیون و ۲۰۰ نسخه کتاب در بخش مجازی فروش رفته ‌است. در مجموع کتاب‌های فروخته‌شده در دو بخش مجازی و حضوری حدود 3 میلیون نسخه کتاب‌فروش رفته است.
اما در جواب این سؤال که چرا با وجود رشد خوب کتاب تنها 14 درصد رشد فروش عناوین را نسبت به سال قبل تجربه کرده‌ایم دلیلش در کاهش قدرت خرید مردم و افزایش 79 درصدی قیمت کتاب و محاسبه 70 میلیاردی یارانه کتاب از مجموع درصد رشد فروش است تا به درصد رشد واقعی فروش کتاب در نمایشگاه امسال برسیم.
نکته جالب توجه اینجا است که اگر میزان کل فروش ریالی نمایشگاه یعنی عدد 401 میلیارد و 90 میلیون تومان را به تعداد کل نسخه‌های فروخته شده کتاب در سی و چهارمین دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تقسیم کنیم با رقم 114 هزار و 597 تومان میانگین هر یک نسخه کتاب فروخته شده فارغ از نوع کاغذ، قطع، میزان رنگ استفاده شده در چاپ کتاب یا... دیگر روبه‌رو خواهیم شد.
این در حالی است که سال گذشته، یعنی در نمایشگاه سی و سوم، بنا به گفته یاسر احمدوند رئیس نمایشگاه، 211 میلیارد و 350 میلیون تومان کتاب فروخته شد؛ که از این رقم بیش از 107 میلیارد تومان سهم فروش کتاب در بخش حضوری و بیش از 103 میلیارد تومان سهم فروش کتاب در بخش مجازی است.البته با احتساب فروش‌های نقدی یا پرداخت‌های کارت به کارت، این رقم 250 میلیارد تومان عنوان شد. پس در نمایشگاه سی و چهارم میزان فروش ریالی بالاتر از نمایشگاه سی و سوم بوده است.

رشد تعداد ناشران حاضر در نمایشگاه سی و چهارم
امسال در نمایشگاه سه هزار عرضه‌کننده حضور داشتند که نسبت به دوره قبل درمجموع افزایش نسبتاً خوبی را نشان می­‌دهد. از این تعداد 200 کتابفروش، 100 ناشر خارجی و 2700 ناشر داخلی حضورداشته‌اند. این تعداد نسبت به سال قبل که روی ‌هم ناشران داخلی و خارجی 2800 عرضه‌کننده در نمایشگاه حضور داشتند افزایش 10 ‌درصدی را در این بخش نشان می‌دهد.
تعداد ناشران خارجی امسال اگرچه نسبت به سال گذشته کاهش‌یافته اما تعداد کتاب‌های عرضه‌شده توسط این ناشران افزایش داشته است؛ یعنی تعداد کتاب‌های عرضه‌شده از 40 هزار کتاب در سال 1401 به 45 هزار کتاب در سال 1402 عنوان رسیده است.
یکی از دلایل رشد چشمگیر فروش کتاب نسبت به سال قبل، همزمانی نمایشگاه مجازی کتاب، همچنین اتصال کتابفروشان به نمایشگاه کتاب تهران از طریق «سامانه خرید از کتابفروشی» است. کتابفروشان برای اولین بار در نمایشگاه کتاب به‌صورت مجازی شرکت کردند تا چالش عدم‌حمایت از کتابفروشان در خارج از چهارچوب نمایشگاه به‌نوعی برداشته شود.
آمارهای نشر نشان می‌دهد که در فاصله بین دو نمایشگاه کتاب برگزارشده (سی و سوم و سی و چهارم) 90 هزار و 520 عنوان کتاب منتشرشده است که از این تعداد 66 هزار و 248 عنوان تألیفی و 24 هزار و 272 عنوان ترجمه بوده‌اند.
56 هزار و 666 عنوان چاپ اول و 33 هزار و 854 عنوان تجدید چاپ بوده‌اند‌، میانگین شمارگان 995 نسخه و میانگین قیمت 90 هزار تومان بوده است. میانگین قیمت کتاب نسبت به سال پیش از آن، 66 درصد افزایش داشته است. همچنین بررسی میانگین قیمت کتاب در دو بازه زمانی اردیبهشت جاری با بازه زمانی مشابه سال گذشته حکایت از 63 درصد افزایش قیمت کتاب دارد.

چرا نمایشگاه کتاب اهمیت دارد؟
نمایشگاه کتاب بخشی از هویت فرهنگی مردم است که مهم‌ترین تحولات و اتفاقات در حوزه اندیشه و تفکر در این نمایشگاه رقم می‌خورد.با توجه به شبکه ارتباطات مجازی درجهان، تألیف و انتشار سنتی کتاب همچنان جایگاه ارزشمند خود را داراست و همواره بخشی از سبد فرهنگی جامعه را به خود اختصاص می‌دهد، بی‌تردید جامعه‌­ای که در آن، فضای مطالعه به لحاظ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به شکلی مطلوب‌­تر فراهم باشد کمتر از فرهنگ والقائات بیگانه تأثیر می­‌پذیرد. بنابراین از این منظر که چه کتابی عرضه شود و چه چیزی به عنوان فرهنگ به جامعه تزریق شود اهمیت پیدا می‌­کند. همچنین نمایشگاه کتاب از منظر تعامل فعال با عرصه جهانی نیز در ارتباط است. فرهنگ ایرانی نه از دل آمار و ارقام‌ها بلکه در دل کیفیت و داشته‌های کتاب است که خود را بسط می­‌دهد.

پرفروش بودن کتاب نشان دهنده خوب بودن آن نیست!
با ارائه گزارشی از عملکرد نمایشگاه که به فروش بالای کتاب در 34 دوره از برگزاری آن اشاره دارد نشان می‌دهد اگرچه نمایشگاه به‌طورکلی رشد خوبی را پشت سر گذاشته است اما این میزان استقبال از نمایشگاه کتاب تنها با اعداد و ارقام مورد تحلیل قرار می‌گیرد و بحث تحلیل کیفی و محتوایی در این پایش عملکردی نمایشگاه جا می‌ماند.
نگاه «فروشگاهی» به نمایشگاه کتاب که باید مجمعی برای اهالی فرهنگ و ادب باشد، باعث شده است که هیچ‌گاه نمایشگاه کتاب تهران نتواند به عنوان یک رویداد فرهنگی، تأثیرگذاری مناسبی در عرصه فرهنگ داشته باشد. برگزاری نمایشگاه کتاب که از نظر وسعت مهم‌ترین و بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی در کشور به شمار می‌رود، اغلب با پررنگ شدن وجه فروشگاهی آن باعث می‌شود که ضعف‌ها و نارسایی‌های فرهنگی نادیده گرفته شود. در آینده اگر از مدیران ارشاد درباره میزان تأثیر این نمایشگاه بر میزان رشد شاخصه‌های فرهنگی در جامعه سؤال پرسیده شود، احتمالاً آنها هم بر میزان فروش کتاب‌ها استناد می‌کنند.
اگر به آمار فروش عناوین کتاب‌های پرفروش نمایشگاهی نگاهی بیندازیم نشان می‌دهد اغلب کتاب‌های پرفروش کتاب‌های زردی هستند که نمی‌توانند در عرصه فرهنگی جامعه اثرگذار باشند؛ بنابراین تنها تکیه‌ بر آمار و ارقام حاصل از فروش کتاب از نظر فرهنگی دستاورد محسوب نمی‌شود چنانچه به گفته جواد محقق اگر آمار کتابخوانی در جامعه با توجه به استقبال و فروش در نمایشگاه هرسال رشد داشته، باید این تحول را در ارتقای فرهنگی جامعه دید و شواهد نشان می‌دهد که بین این دو مقوله ارتباطی وجود ندارد.
زمانی می‌توان آمار و ارقام خرید کتاب را به عنوان یک دستاورد جلوه داد که حداقل تفکیکی میان نوع کتاب‌های خریداری شده قائل باشند و میان کتاب‌های زرد و بازاری و آثار فاخر ادبی، دینی و علمی محدوده و مرزی مشخص شود و در ثانی، خرید‌های مردم از خرید‌های ارگانی و دولتی جدا‌سازی شود.
بنابراین مدیران ارشد در حوزه سیاستگذاری فرهنگی نباید تمرکز خود را در آینده بر پایه این آمار و ارقام استوار کنند. چه ‌بسا بخش «کیفی کتاب­‌ها» در شاخص‌گذاری ارتقای فرهنگی جامعه اولویت بیشتری دارد.
از این نظر اگر به محتوای کتاب‌های کودک و نوجوان امسال که در نمایشگاه حضور داشتند نگاه اجمالی بیندازیم نشان می‌دهد، 80 درصد آثار ترجمه‌ای و 20 درصد از کتاب‌های ارائه شده تألیفی هستند. اگر از پرفروش­‌های کتاب امسال سراغ بگیریم به مجموعه کتاب‌های مانگا می‌رسیم که بسیار بین کودکان پرطرفدار شده است. حتی در میان مضامین کتاب‌هایی که برای کودکان در نمایشگاه عرضه می‌شود می‌توانستیم موضوعات نامربوطی همچون خودکشی را پیدا کنیم که مجموع اینها نشان می‌دهد که اگر در نمایشگاه تنها به بحث کمی فروش تمرکز کنیم از بحث اصلی نمایشگاه که رشد فرهنگی در پس افزایش کتابخوانی در جامعه است فاصله می‌گیریم و فروش کتاب‌ها را درمجموع معیارهای ارزیابی رشد جامعه لحاظ می‌کنیم. بنابراین تأکید بر دو معیار فروش و درآمدزا بودن نمایشگاه نه یک نگاه از سر دغدغه فرهنگی بلکه نگاه فروشگاهی است که ماحصل اوضاع کتاب در بخش کودک و نوجوان می­‌شود که امسال تذکر جدی حضرت آقا را در بازدیدشان از نمایشگاه در پی داشت.
کما اینکه این نگاه کمی در بخش بین‌الملل نیز وجود دارد. این نگاه کمی ازآنجا گفته می‌شود که امسال بر همین مبنا اولین دوره از جایزه طرح گرنت در نمایشگاه کتاب برگزار شد و به گفته دبیر آن ملاک ارزیابی آثار نگاه کمی بوده است یعنی بر آمار و ارقام بیشتر تأکید شده تا کیفیت آثاری که با حمایت گرنت به چاپ رسیده‌اند.
با نگاهی کلی به هدف برگزاری نمایشگاه کتاب که در گام نخست ارتقای سطح فرهنگی جامعه است و سپس ارتقای سطح مطالعه جامعه را دنبال می‌کند نمی‌توان با آمار و ارقام این اهداف را مورد سنجش قرار داد و ابزار و ملاک مناسبی برای ارزیابی نیست. بنابراین در یک گام بلند باید مدیران و متولیان امر از رویکرد کمی به رویکرد کیفی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تغییر جهت دهند و بر اساس معیارهای کیفی میزان اثرگذاری فرهنگی نمایشگاه را در جامعه مورد بررسی قرار دهند و بر این اساس برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های آینده را منطبق کنند.