سید پویا هاشمی

دبیر ویژه‌نامه

هرچند برخی متخصصان اختراع ماشین بخار را عاملی بر انقلاب صنعتی و پایه‌گذاری جهان نوین می‌دانند، ولی باید آغاز سفرهای دریایی و به طور کلی استفاده از ناوگان کشتیرانی را عاملی بر توسعه اقتصادی برخی کشورها در قرن هفدهم دانست که موجب انباشت ثروت در کشورهای غربی (برخی کشورهای اروپایی که دوران استعمار را پایه‌ریزی کردند) شد. در واقع این عامل سبب شد تا دوران‌ گذار از تولید سنتی به تولید انبوه و صنعتی آغاز شود. بر همین اساس است که کشورهایی که در حاشیه دریا قرار داشته و از ظرفیت سواحل خود به درستی استفاده کردند، توانستند در نظم نوینی که بعد از قرن 17 پایه‌گذاری شد، حضوری فعال و تأثیرگذار داشته باشند. همین موضوع در بحث نظامی نیز صدق کرده و دولت‌هایی که قابلیت دریانوردی را در راستای مقاصد نظامی به خدمت گرفتند، توانستند ضمن ثروت‌اندوزی، به تمدن‌سازی دست بزنند.
ایرانیان، نخستین تجربه حضور در دریا
ایرانیان سال‌ها به دلیل حضور در حاشیه دریا و همچنین وجود چندین دریاچه و رودخانه داخلی دریافتند که می‌توانند از آن برای گذران زندگی و عبور و مرور استفاده کنند. برای اولین بار نیاکان‌مان با خالی کردن تنه‌ درختان یک قایق با نام هوای ساختند و از آن برای ماهیگیری بهره بردند. بعد از آن بود که انواع جدیدی از قایق‌ها به نام بلم و بعد از آنجالبوت و همچنین پارو توسط ایرانیان ابداع و در خدمت قایقرانان قرار گرفت. با پیشرفت قایقرانی به آرامی ابزاری مانند سکان، قطب‌‌نما، نقشه‌های دریایی، لنج‌های بزرگ باری و دیگر وسایل دریانوردی ابداع شد و نخستین سفرهای دریایی از خلیج ‌فارس و تنگه‌ هرمز آغاز و دریانوردان ایرانی به مقاصدی در اقیانوس آرام، دریای مدیترانه و دریای عرب رهسپار شدند و در این مسیر به کشورهایی چون یمن، مصر، زنگبار در آفریقا، هند، سوماترا، چین و ژاپن سفر کردند.
انجام نخستین جنگ‌های دریایی که در تاریخ ثبت شده است، میان ایرانیان با آتنی‌ها و اسپارتی‌ها در زمان هخامنشاین، انتقال صدها هزار سرباز از روی پل‌هایی که از قایق‌ها ساخته شده بودند و پشتیبانی دریایی از نبردها در این زمان و همچنین کتیبه داریوش بزرگ در کنار کانال سوئز کنونی (سنگ یادبود شالوف) که به گشایش یک آبراهه از رود نیل به دریای تلخ بزرگ که به کانال سوئز باستان شهرت دارد و موجب دریانوردی میان مصر و سرزمین پارس شد، نشان از اهمیت دریانوردی در تجارت، رونق کشتی‌سازی و همچنین نظامی‌گری با استفاده از کشتی‌های نظامی بادبانی و پارویی از دوران ایران باستان در میان نیاکان‌مان دارد.
کهن‌‌ترین سند دریانوردی ایران، کتیبه‌ای از گل پخته است که در کاوش‌های منطقه‌ چغامیش در خوزستان بدست آمده است و یک گروه باستان‌شناس امریکایی که این کتیبه را پیدا کردند، آن‌ را به ٦ هزار سال پیش از میلاد نسبت داده‌اند. تصویر این کتیبه نمایشگر یک جنگ دریایی است و فردی که به نظر می‌رسد فرمانده این قایق است، گرزی به دست دارد و در دست دیگرش درحالی‌که سوار بر قایق است، تعدادی اسیر دست بسته جلوی پای او افتاده‌اند و او ریسمانی را که با آن اسرا را بسته‌اند، در دست دارد و همچنین گاوی در این قایق دیده می‌شود که نشان می‌دهد، مسیری که این قایق طی کرده است، بسیار طولانی بوده است.
بازگشت اقتدار با رمز نیروی راهبردی دریایی
برای سال‌ها ایران از داشتن نیروی دریایی قدرتمند تهی شد و حتی در دوران شاه عباس صفوی برای بازپس‌گیری بندرعباس (بندر گمبرون) و جزایر خلیج فارس از جمله جزیره هرمز از نیروی دریایی انگلستان بهره گرفت. در دوران ناصرالدین شاه به منظور توسعه نیروی دریایی، موفق به خرید یک کشتی ۶۵۰ تنی مجهز به چهار عراده توپ کروپ از آلمان شد که نام آن را پرسپولیس گذاشت. با ورود کشتی‌های بخار پرسپولیس و کشتی سوسا در سال ۱۸۸۵ میلادی به خلیج ‌فارس، دوران جدید مدرن‌سازی نیروی دریایی ایران آغاز شد و این مدرن‌سازی در دوران مظفرالدین شاه ادامه یافت؛ ولی با آغاز انقلاب مشروطه و دوران نابسامانی سیاسی در داخل ایران، کشتی‌های خریداری شده به گل نشستند.
در دوران پهلوی اول نیروی دریایی سلطنتی ایران راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۱۱ ناوهای ببر، پلنگ، سیمرغ و کرکس به فرماندهی ناخدا یدالله بایندر از طریق کانال سوئز، دریای سرخ، دریای عمان و اقیانوس هند عازم خلیج فارس شدند و در چهاردهم آبان آن سال در بوشهر لنگر انداختند. همزمان، نیروی دریایی با خرید یک حوض شناور 6 هزار تنی به منظور تعمیرات زیرآبی و ایجاد آموزشگاه درجه‌داری و پایگاه‌های دریایی، یگان‌های خود را در دریای کاسپین توسعه داد که با آغاز جنگ جهانی دوم و در پی تجاوز انگلستان و اتحاد جماهیر شوروی از جنوب و شمال به ایران، طومار نیروی دریایی ایران در هم پیچید.
با پایان جنگ جهانی دوم با اعطای دو ناو در غرامت غرق شدن ببر و پلنگ، بار دیگر نیروی دریایی سلطنتی ایران در دوران پهلوی دوم جان گرفت و سفارش برای خرید ناو و زیردریایی به کشورهای اروپایی داده شد که با پیروزی انقلاب اسلامی این سفارش‌ها لغو شد.
با پیروزی انقلاب و استقرار جمهوری اسلامی توسعه نیروی دریایی با اتکا به ظرفیت بومی و توان داخلی آغاز شد و با شروع جنگ ایران و عراق، نیروی دریایی ارتش در برابر تهاجم نیروهای عراق نه تنها غافلگیر نشدند، بلکه در هفتم آذرماه ۱۳۵۹ با عملیات مروارید و انهدام سکوهای نفتی البکر، الامیه و همزمان غرق شدن ناو پیکان، محاصره کامل دریایی بنادر بصره، فاو، ام‌القصر، محروم کردن کامل و تا پایان جنگ به نبرد با هواپیما و بالگردهای دشمن در دریا پرداخت. همچنین در مدت هشت سال جنگ تحمیلی، نیروی دریایی 10 هزار فروند کشتی تجاری را به بنادر ایران اسکورت کرد که در این بین تنها چندصد فروند آنها مورد اصابت موشک‌های هواپیمای دشمن قرار گرفتند که کارنامه بسیار درخشانی در جنگ‌های دریایی قلمداد می‌شود و از سویی امنیت خطوط مواصلات دریایی خلیج فارس، دریایی عمان و شمال اقیانوس هند را همواره برقرار کرد.
اهمیت نیروی دریایی به عنوان یکی از مؤلفه‌های قدرت جمهوری اسلامی ایران به حدی مورد توجه قرار گرفت که مقام معظم رهبری از عنوان نیروی راهبردی دریایی برای آن استفاده کردند. با این اطلاق بود که حضور پیاپی ناوگروه‌های متعدد نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی خارج از آب‌های سرزمینی کشور آغاز و تا اقصی نقاط این کره خاکی گسترش یافت.
حضور در حیاط خلوت امریکا، پیش به سوی سفری به دور دنیا
مهرماه سال 1401 فرمانده نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از آغاز مأموریت ناوگروه ٨۶ نداجا برای دریانوردی‌ پیرامون کره زمین خبر داد و گفت: این ناوگروه با شروع ماه ربیع‌الاول (اوایل مهرماه امسال) حرکت خود را آغاز کرده و قرار است به دور کره زمین گردش کند تا اقتدار مردم عزیزمان را به همه جهانیان نشان دهد.
پیش از این ناوگروه 75 نیروی دریایی ارتش متشکل از ناوبندر مکران و ناوشکن سهند توانسته بود در سال ۱۴۰۰ برای اولین بار وارد اقیانوس اطلس شود. دریانوردی در اقیانوس اطلس شمالی نخستین حضور نظامی جمهوری اسلامی ایران در نیم‌کره‌شمالی زمین به‌شمار می‌آید. این ناوگروه از بندرعباس حرکت کرد و پس از 30 روز دریانوردی وارد اقیانوس اطلس شد. در ادامه این ناوگروه با عبور از کانال مانش، دریای بالتیک و خلیج فنلاند، وارد سن‌پترزبورگ شد و در مراسم سالگرد تأسیس نیروی دریایی روسیه حضور یافت. ناو گروه هفتاد و پنجم نیروی دریایی با ۱۳۳ روز دریانوردی در دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها و طی ۴۴ هزار کیلومتر، رکورد دریانوردی نیروی دریایی را شکسته بود.
سفر دریایی ناوگروه 86 نیروی دریایی ارتش که از بندرعباس شروع شد و با عبور از تنگه هرمز، تنگه مالاگا، خط استوا، خط زمان، تنگه ماژلان با پهلوگیری این ناوگروه در بندر ریودوژانیروی برزیل به رکورد 40 هزار و 750 کیلومتر رسید تا سفر بازگشت خود را به سوی ایران آغاز کند تا در مسیر بازگشت ضمن سفری کامل به دور کره زمین، رکورد جدیدی در زمینه مسافت طی شده در سفر دریایی به نام کشورمان ثبت کند.
این موفقیت بزرگ موضوع کوچکی نبود که از دید رسانه‌های بین‌المللی پنهان بماند و بسیاری از رسانه‌های معتبر، روزنامه‌ها، فضای مجازی و بسیاری از سایت‌های خبری در جهان از جوانب مختلف به بررسی و تحلیل این سفر پرداختند. رسانه‌های داخلی نیز ضمن بررسی این سفر، تحلیل‌های خود را در این زمینه به مخاطبان‌شان ارائه کردند.
خبرگزاری فارس در گزارشی تفصیلی به بررسی مأموریت ناوگروه 86 که قرار است در گردشی 360 درجه به طور کامل کره زمین را دور بزند را با تیتر حضور ناوگروه 360 در حیاط خلوت امریکا پرداخته و نوشته است که دریانوردان ایرانی این بار قطب‌نما را به سوی قاره امریکا تنظیم کردند تا با سفر به آنجا بتوانند کره‌زمین را به طور کامل گردش کنند.
 نیروی دریایی برای این مأموریت که از ناوشکن دنا و ناوبندر مکران استفاده می‌کند یک پیام بسیار مهم برای امریکایی‌ها دارد. پیام این است؛ هیچ کسی قادر به ایجاد سد در برابر توان نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران نیست و این ناوگان با پیام صلح و دوستی در همه آب‌های جهان دریانوردی می‌کند.
دیگر نکته مهم از دید خبرگزاری فارس حضور نیروی دریایی ارتش در حیاط خلوت امریکا پاسخ به تهدیداتی است که آنها هنگام اعزام نفتکش‌های ایرانی به ونزوئلا مطرح کرده بودند. البته نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران هیچگاه به‌ دنبال تنش نیست.
سایت خبر آنلاین نیز در گزارشی نوشت: انتظار می‌رود ناوگروه ۸۶ (متشکل از ناوهای مکران و دنا) رکورد دریانوردی ناوگان دریایی ایران را شکسته و مسافت طی شده توسط ناوگروه‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران را به میزان چشمگیری ارتقا دهد.
علاوه بر آن، نیروی دریایی ارتش با تشکیل سه فرماندهی اقیانوسی در اقیانوس‌های هند، آرام و اطلس در پی آن است تا فعالیت و حضور خود را با هدف صیانت از منافع کشور در پهنه آب‌های جهان گسترش دهد.
سایت فرارو نیز به پهلوگیری ناوگروه ایرانی در بندر کیپ‌تان آفریقای جنوبی در مسیر بازگشت پرداخت و از قول مهدی آقاجعفری سفیر جمهوری اسلامی ایران در آفریقای جنوبی در مراسم استقبال از این ناو نوشت: هدف اصلی از این دیدار انتقال پیام صلح و دوستی مردم ایران به مردم آفریقای جنوبی و همچنین مردم کل آفریقا است، حضور مقتدرانه ناوگان نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران در اقیانوس اطلس و میزبانی از این عزیزان در آفریقای جنوبی مایه افتخار و سربلندی ماست و بدون شک این حضور نقش مهمی در صلح و ثبات جهانی و امنیت خطوط مواصلاتی دریایی دارد.
خشم امریکا از موفقیت ملوانان ایرانی
پایگاه خبری جماران نیز به پهلوگیری ناوگروه نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در بندر ریودوژانیروی برزیل پرداخت و خشم امریکایی‌ها از این موضوع و تهدیدات واشنگتن علیه تهران، پانامه و برزیل را مورد بازتاب قرار داد.
جماران در ادامه به مطلب رویترز اشاره می‌کند که در آن نوشته شده است حضور کشتی‌های ایران در سواحل برزیل اقدامی تحریک‌کننده برای ایالات متحده است و در ادامه سخنان سفیر واشنگتن در برزیل را در مورد نکوهش اجازه برزیلیا به تهران برای پهلوگیری ناوهای ایرانی در بندر ریودوژانیرو را بازتاب داده است.
روزنامه دنیای اقتصاد نیز در سلسله مطالبی به جزئیات سفر ناوگروه 86 نیروی دریایی در مسیر رکورد زنی بلندترین سفر دریایی دریانوردان ایرانی پرداخت.
روزنامه فرهیختگان نیز در گزارشی با تیتر حضور ناوگروه ۳۶۰ ایران در حیاط خلوت امریکا به اهمیت این سفر و بررسی دستاوردهای آن پرداخت. این گزارش با اشاره به اینکه ناوگروه ۸۶ نیروی دریایی ارتش نخستین ناوگروهی است که طبق برنامه‌ریزی قرار است یک بار دور کره زمین را گردش کند، حضور این ناوگروه را در امریکای لاتین که همیشه به‌عنوان حیاط خلوت ایالات متحده محسوب می‌شود، حاوی پیامی به واشنگتن دانست.
خبرگزاری تسنیم نیز در گزارشی به مناسبت هفتمین ماه از آغاز مأموریت ناوگروه 360 نیروی دریایی ارتش ایران نوشت: نیروهای مسلح کشورمان و نیروی دریایی ارتش در همه زمینه‌ها به خودکفایی رسیده‌اند و دیگر هر تحریمی انجام شود مشکلی برای نیروی دریایی به وجود نخواهد آمد و این مأموریت اثبات کننده این ادعا است.
تسنیم ادامه داد: ناوگروه 86 بعد از حدود 60 هزار مایل دریایی و 200 روز دریانوردی و عبور از مناطق مختلف در جهان همچنان بدون مشکل در حال ادامه دادن این مأموریت است و حضور ناوگروه ما در حیاط خلوت‌های استکبار جهانی افتخار بزرگی است و پیام روشنی برای جهانیان دارد.
خبرگزاری ایسنا نیز در گزارشی به چرایی نگرانی کاخ سفید و همچنین رژیم صهیونیستی از حضور ناوگروه نیروی دریایی ارتش در قاره امریکا پرداخت و نوشت: نگرانی ایالات متحده این است که ایران به این توان علمی و نظامی دست یافته است که هزاران مایل دورتر از خلیج فارس دریانوردی کرده و خود را به قاره امریکا رسانده است. آنها در واقع نگران این هستند که ناوهای ایرانی در این منطقه مستقر شوند.
ایسنا در ادامه گزارش خود سخنان امیر دریا دار حبیب‌الله سیاری معاون هماهنگ‌کننده ارتش درباره حضور ناوگروه‌های نیروی دریایی در آب‌های دوردست را بازنشر کرد که گفته بود: این حضور نه‌ تنها مظهر اقتدار نیروی دریایی ارتش، بلکه تجلی اقتدار ملت بزرگ ایران است. نیروی دریایی ارتش از یک سو پرچم اقتدار ایران اسلامی را به اهتزار درمی‌آورد و از سوی دیگر باعث پایایی اقتصاد کشور می‌شود.
ایسنا در گزارش خود به برخی چالش‌های حضور در امریکای لاتین برای ناوهای ایرانی پرداخت. به طور مثال سخنان امیر دریادار ایرانی فرمانده نیروی دریایی ارتش در اشاره به مسیر حرکت «دنا» و «مکران» از اقیانوس هند و سواحل استرالیا به سمت اقیانوس آرام را منتشر کرد که گفته بود: در این مسیر استرالیا و فرانسوی‌ها تهدیداتی را برای ما ایجاد و سعی کردند از قوانینی که خودشان برای عبور از سواحلشان مصوب کرده بودند، تخطی کنند که با اقتدار و بر اساس قانون جواب آنها را دادیم.
بازتاب دیگر رسانه ایرانی بود که به بررسی سفر ناوگروه ایرانی به دور کره زمین و حضور ناوهای نیروی دریایی ارتش ایران در امریکای لاتین و پهلو‌گیری در بندر ریودوژانیروی برزیل با‌وجود مخالفت امریکایی‌ها پرداخت. در این گزارش آمده است: ایران در سال‌های اخیر تمرکز بیشتری بر انتقال ارتش خود به سرزمین‌های امریکای لاتین داشته است، زیرا روابط با رهبران ضدامریکایی در این منطقه، بویژه در ونزوئلا را تقویت می‌کند. کشتی‌های ایرانی برای مراودات اقتصادی بیشتر از گذشته در بنادر ونزوئلا پهلو می‌گیرند. این حرکات نشان دهنده این موضوع است که تهران توانایی استقرار ناوگان نظامی خود در فاصله‌ای که بتواند خاک ایالات متحده را مستقیماً هدف قرار دهد، دارد.
در ادامه بازتاب سخنان فرمانده نیروی دریایی ارتش ایران را مورد توجه قرار داد که با بیان اینکه نیروی دریایی ایران برای اولین بار در اقیانوس آرام دریانوردی می‌کند، گفته بود: امروز می‌توان گفت که هیچ مانع علمی برای رشد در این زمینه وجود ندارد.
همچنین بازتاب سخنان جوزف هامیر تحلیلگر امنیت ملی را که به‌عنوان مدیر اجرایی اندیشکده مرکز جامعه آزاد امن بر مسائل امریکای لاتین تمرکز دارد در خصوص این سفر دریایی مورد توجه قرار داد. این تحلیلگر امریکایی گفت: هدف ایران همیشه حضور نظامی در امریکای لاتین بوده است، بنابراین اصلاً تعجب‌آور نیست که نیروی دریایی این کشور اعلام کند که قصد دارد در کانال پاناما حرکت کند. حضور نظامی ایران در کانال پاناما اقدام قابل توجه و تحریک آمیزی است. بسیاری از مردم ممکن است ایران را از نظر توانایی‌هایش نادیده بگیرند اما من آن را نادیده نمی‌گیرم، زیرا آنها مدت زیادی است که روی تقویت قابلیت‌های خود کار کرده‌اند.
تابناک نیز طی گزارشی در خصوص این سفر نوشت: نباید این موضوع مهم را فراموش کرد که این سفر مقتدرانه درحالی انجام شد که امریکایی‌ها برای انجام نشدن آن، دست به اقدامات غیربشردوستانه و غیراخلاقی زدند تا با تحمیل اراده خود بر کشورهای آفریقایی، مانع ارائه خدمات پشتیبانی، پهلوگیری و موادغذایی از سوی این کشورها به ناوگان کشورمان شوند.
تابناک در گزارش خود ادامه دارد: اعزام این ناوهای ایرانی به اقیانوس اطلس شمالی که مقصدشان در طول حرکت برای کشورهای غربی به یک معمای بزرگ مبدل شده بود، برای نخستین مرتبه در تاریخ نیروی دریایی کشورمان انجام پذیرفته و طی چنین مسیر طولانی توسط این ناوگان که بی‌سابقه بوده است، به گفته کارشناسان شروع و افتخاری بزرگ برای نمایش اقتدار نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران است که برای آیندگان ماندگار خواهد ماند.
تابناک با اشاره به اینکه حدود ۹۰ درصد تجارت کشورمان از طریق دریا انجام می‌شود، عنوان کرد: دریا امروز هم توسط بازیگران فرامنطقه‌ای و بعضاً توسط تروریسم دریایی تهدید می‌شود و این محور که محور اقتصادی ماست مورد تهدید همیشگی بوده است و حضور دائمی ما موجب شده دشمنان نتوانند کوچک‌ترین خللی در مسیر اقتصادی ما ایجاد کنند؛ حتی تروریسم دریایی به عقب رانده شده است.
ایرنا نیز در گزاشی در خصوص سفر ناوهای ایرانی به حیاط خلوت امریکا نوشت: ایران در راستای گسترش همکاری‌های اقتصادی با امریکای لاتین و بویژه کشور ونزوئلا به کاراکاس کمک کرد تا پالایشگاه‌های نفتی ویران شده کشورش را تعمیر کند. علاوه بر این، تهران و کاراکاس در ژوئن ۲۰۲۲ هنگامی که رئیس جمهور ایران برای دیدار با نیکلاس مادورو در ونزوئلا به سر می‌برد، یک سند برنامه همکاری ۲۰ ساله را امضا کردند و حالا تهران با این اقدام، گام بزرگی در راستای رابطه رو به رشد خود با کشورهای منطقه امریکای لاتین برداشته است.
این گزارش این سفر تاریخی را آخرین اقدام تهران در تلاش برای گسترش نفوذ خود در حیاط خلوت ایالات متحده ارزیابی کرد و مأموریت‌های سال‌های اخیر نیروی دریایی ایران را خواسته تهران برای نشان دادن تمایل به گسترش نفوذ نظامی خود فراتر از خاورمیانه و حتی در نزدیکی ایالات متحده دانست.