ناصر دادیار

کارشناسی ارشد مدیریت دریایی

علیرضا پژوهان

کارشناسی ارشد معماری کشتی

سهراب مجدفر

کارشناسی ارشد معماری کشتی

مقدمه:
با نگاهی به تاریخ می‌‌توان دریافت که دولت‌‌ها با تشکیل نیروی دریایی از آن به عنوان ابزار اعمال سیاست و نفوذ در خارج از مرزهای سرزمینی استفاده نموده‌‌اند... نخستین وظیفه و مأموریت نیروهای دریایی، «واپایش تجارت دریایی از طریق حکمرانی بر دریا» است. در واقع علت ظهور و سقوط امپراطوری‌‌ها و قدرت‌‌های بزرگ، در واپایش یا عدم واپایش بر دریاست. واقع مطلب آن است که اگر کشورهایی مانند پرتغال، هلند و انگلستان که جمعیت، منابع و جغرافیای محدودی دارند و به موفقیت دست یافته‌‌اند، تنها به دلیل قدرت دریایی آن‌‌ها بوده است. در حقیقت تنها برخورداری از قدرت دریایی است که می‌‌تواند توضیح دهد چگونه کشور کوچکی مانند بریتانیا که نیروی زمینی ضعیفی داشت، توانست امپراطوری بزرگی ایجاد کرده و به هر نقطه‌‌ای که مایل بود، قدرت خود را اعمال نماید. در رابطه با منزلت و جایگاه ارزنده و استراتژی نیروی دریایی، «تیل»(1) از صاحب‌‌نظران برجسته مباحث نیروی دریایی معتقد است که سلطه بریتانیا بر جهان بر مبنای برتری جمعیتی یا اندازه فعالیت تجاری آن نبود، بلکه به دلیل قدرت و برتری دریایی بوده است. دیپلماسی شناورهای توپ‌‌دار، تجلی بارز استفاده از نیروی دریایی برای اعمال قدرت است. اشاره به این نکته جالب است که نیروی دریایی در برخی از کشورها از جمله امریکا دارای چنان اهمیتی است که می‌توان آن را وزارت دفاع دوم این کشور دانست. امروزه نیروی دریایی بیشتر در سه عرصه دیپلماتیک، پاسبانی و نظامی فعالیت می‌‌کند  .
موقعیت دریایی ایران به گونه‌‌ای است که یک نیروی دریایی بسیار کارآمد را می‌طلبد تا بتواند به یک قدرت دریایی تبدیل گردد و بر پایه آن از منافع ملی خود دفاع نماید. تضعیف نیروی دریایی یا وجود یک نیروی دریایی ناکارآمد می‌‌تواند پیامدهای امنیتی ناگواری را به همراه داشته باشد و نتواند از این موقعیت دریایی بسیار مناسب در راستای تقویت قدرت دریایی خود استفاده نماید. بر اساس این واقعیت‌‌های ژئوپولیتیکی خلیج فارس و تنگه هرمز است که ایران باید در پی توسعه نیروی دریایی خود باشد. وجود این نیروی دریایی نه تنها می‌‌تواند مدافع منافع ملی ایران در خلیج فارس باشد، بلکه می‌‌تواند زمینه خیزش ایران برای تبدیل شدن به یک قدرت دریایی برتر را فراهم آورد. چرا که بسترهای جغرافیایی ایران در این زمینه کاملاً فراهم است و نیازمند اراده ملی و سیاسی برای شکل‌‌گیری این مهم است. حضور ناوهای خودی در کشورهای خارجی بیانگر قـدرت دریـایی کشـور صـاحب پرچم است و می‌‌تواند این ایده را به ملت آن کشور القا نماید که چنین قـدرتی وجـود دارد. در این حالت هیچ تهدید نظامی وجود ندارد و ناوهای حضور یافتـه بـه عنـوان سـفیران کشـور خود عمل می‌‌نمایند.
نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نداجا) که امروزه از آن به عنوان نیروی دریایی راهبردی یاد می‌شود به عنوان یکی از چهار نیروی زیرمجموعه ارتش، علاوه بر حراست و حفاظت از مرزهای آبی جمهوری اسلامی ایران، مأموریت حفاظت از منافع جمهوری اسلامی ایران را نیز در دریاها و آب‌‌های بین‌‌المللی برعهده دارد. این نیرو در راستای انجام وظایف و تحقق اهداف خود، مأموریت‌های دریانوردی را در سطح اقیانوسی از سال 1388 و با هدف مقابله با دزدی‌های دریایی در خلیج عدن و با طی مسافت 3 هزار کیلومتری به این منطقه آغاز کرد و پس از آن تا امروز در بازه‌های زمانی مشخص، ناوگروهای رزمی ارتش به منطقه خلیج عدن و دریای سرخ، اقیانوس‌های هند، آرام و اطلس اعزام می‌شوند. حضور این ناوگروه‌ها به همراه تعدادی از تکاوران دریایی این نیرو، بارها به درگیری با این دزدان دریایی و نجات شناورهای ایرانی و خارجی انجامیده است. در سال‌‌های گذشته، ناوگروه 75 نیروی دریایی ارتش متشکل از ناوهای سهند و مکران با حضور در بندر سنت‌پترزبورگ روسیه و طی مسافت 45 هزار کیلومتری، بزرگترین دریانوردی نظامی تاریخ کشور را رقم زد و در حال حاضر ناوگروه 86 متشکل از ناوشکن دنا و ناوبندر مکران در راستای اجرای مأموریت 360 درجه‌‌ای خود به دور کره زمین در حال شکستن این رکورد است و انتظار می‌‌رود بتواند مسافت طی‌شده توسط ناوگروه‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران را به ‌میزان چشمگیری ارتقا بخشد.
مبانی نظری:
قدرت دریایی(2)
قدرت دریایی، مجموعه‌ای از قابلیت‌های وابسته به دریاست که بتواند واپایش (کنترل) آب‌ها و منابع حیاتی در دریا را در اختیار داشته و از دسترسی دشمن به آنها جلوگیری نماید. هدف سیادت دریایی، واپایش بر دریا بوده و قدرت نیز ابزار این واپایش می‌باشد. قدرت دریایی دارای سه مؤلفه عمده است: اول: ناوگان که به مجموعه یگان‌های رزمی، پشتیبانی رزمی، پروازی و عوامل پشتیبانی‌کننده و وابسته به دریا اطلاق می‌شود. دوم: موقعیت راهبردی دریایی. سوم: انگیزه که این مؤلفه شامل عوامل فرهنگی، اعتقادی، سیاسی، روانی و... می‌شود.
قدرت دریایی تنها بعدی از قدرت ملی کشورها است که به دارنده آن امکان تحرک حقوقی، قانونی و حضور فیزیکی در تمامی نقاط دنیا را می‌دهد. قدرت دریایی از ابعاد جغرافیایی- سرزمینی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، دیپلماتیک و نظامی شکل یافته است.
ریچارد هاردینگ(3)، در کتاب قدرت دریایی و نبرد دریایی (۱۸۳۰-۱۶۵۰) می‌نویسد: «قدرت دریایی به لحاظ تاریخی به تعدادی عناصر مرتبط، هم در داخل و هم در خارج نیروی دریایی بستگی دارد. توان واقعی قدرت دریایی به سرمایه‌گذاری، توانمندی مدیریت مرکزی، کمیت و کیفیت منابع دریایی واقعی، شناورها، ملوانان و افسران، زیرساخت‌های دریایی، وضعیت سیاسی و تصمیم‌گیری در حوزه دریا بستگی دارد».
مأموریت ناوگروه 86
«نیروی دریایی امروز در بسیاری از نقاط عالم و در کشور ما یک نیروی راهبردی است؛ به چشم یک نیروی راهبردی به نیروی دریایی باید نگریسته شود». این سخن فرمانده معظم کل قوا درباره نیروی دریایی ارتش را باید سرآغاز تحول در این نیرو دانست. یکی از ملزومات راهبردی ‌شدن نیروی دریایی ارتش حضور در مناطق مختلف جهان و برافراشته کردن پرچم جمهوری اسلامی ایران در نقاط مختلف جهان است. علاوه بر آن، نیروی دریایی ارتش با تشکیل سه فرماندهی اقیانوسی در اقیانوس‌های هند، آرام و اطلس در پی آن است تا فعالیت و حضور خود را با هدف صیانت از منافع کشور در پهنه آب‌های جهان گسترش دهد.
مأموریت ناوگروه 86، ملقب به ناوگروه 360، گشت‌زنی در آب‌های دوردست و حراست از خطوط مواصلاتی تجاری ایران در دریاهای آزاد و بین‌المللی می‌باشد که از اوایل مهرماه 1401 آغاز شده و همچنان در جریان است. ناوگروه 86 نیروی دریایی ارتش نخستین ناوگروهی است که طبق برنامه‌ریزی قرار است یک‌بار دور کره زمین را گردش کند. در این مأموریت، نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از ناوهای بومی خود به نام‌های ناوشکن دنا و ناوبندر مکران بهره می‌برد.
کشور ایران در سال‌های گذشته قدرت روز افزون خود را در حوزه‌های نظامی و تجاری به رخ جهانیان کشانده است. بسیاری از این دستاوردها حاصل توان فنی بومی کشور و با کمترین اتکا به خارج انجام شده ایران، در ساخت کشتی‌های تجاری و ناوهای جنگی است و موجب شده تا با انجام مأموریت‌های طولانی مدت، هر روز عرصه تازه‌ای را به نمایش بگذارد.
ناوشکن دنا با شماره بدنه 75، چهارمین محصول از شناورهای کلاس موج است که توسط نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران طراحی و ساخته شد. این ناو در خرداد ماه سال 1400 به ناوگان نیروی دریایی ارتش در بندرعباس پیوست و به تسلیحات مختلفی مانند موشک‌های کروز ضدکشتی، اژدر و توپ دریایی مجهز است.
«ناو بندر» پایگاه دریایی متحرک و چند منظوره است که طیف گسترده‌ای از نیازهای عملیاتی و اطلاعاتی در حوزه الکترونیکی، پهپادی، موشکی و بالگردی را تأمین کرده و با قابلیت ماندگاری طولانی‌مدت در دریاها و اقیانوس‌ها، انواع ناوها و شناورها را پشتیبانی می‌کند.
ناوبندر مکران، یک جزیره متحرک 121هزار تنی است که نیروی دریایی ارتش آن را با تغییر کاربری یک نفتکش به یکی از بزرگترین ناوبندر‌های بالگردنشین تبدیل کرده‌ است‌. این ناوبندر که در زمان حاضر بزرگترین شناور نظامی کشور است، در سال 1399 به نیروی دریایی ارتش الحاق شد و وظیفه پشتیبانی از ناوهای رزمی نیروی دریایی را به‌عهده دارد. مکران قادر است همزمان 5 بالگرد را روی عرشه خود جای دهد. درمیان تمام کشورهای جهان، تنها سه کشور امریکا، چین و ایران دارای ناوبندر هستند.
 ناوگروه 86 در راستای اجرای مأموریت خود به دور دنیا از چندین بندر مهم بازدید کرده است. این ناوگروه با عبور از شمال اقیانوس هند و تنگه مالاکا، در 22 آبان‌ماه با حضور در بندر جاکارتا مورد استقبال رسمی مقامات لشکری کشور اندونزی قرار گرفت. در این مراسم آیین‌های بومی کشور اندونزی به اجرا درآمد و در پایان هدایایی به رسم یادبود میان مقامات نیروی دریایی ارتش ایران و اندونزی تبادل شد. همچنین فرمانده پایگاه سوم دریایی نیروی دریایی اندونزی، دریادار عمر فاروق، با همراهی جمعی از فرماندهان نیروی دریایی این کشور با حضور در ناوشکن تمام ایرانی دنا، ساخت این شناور پیشرفته بومی توسط متخصصین جوان ایران اسلامی را مورد تحسین قرار دادند.
روز دوشنبه [8 اسفند 1401] منابع بین‌المللی خبر دادند ناوگروه 86 نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در بندر ریودوژانیرو پهلو گرفته است. بدین ترتیب اعضای این ناوگروه، تبدیل به نخستین کشتی‌های نظامی ایرانی شدند که در طول تاریخ کشورمان موفق به سفر به قاره امریکا شده‌اند. ناوگروه 86 با عبور از سواحل استرالیا وارد اقیانوس آرام شده و مسیر خود را به‌سمت کانال پاناما ادامه داده است... بنا به اخبار منتشر شده، مقامات دولت جو بایدن تلاش نمودند با فشار بر دولت برزیل آن را وادار به عدم صدور مجوز برای پهلوگیری ناوهای ایرانی کنند... اما با وجود همه این فشارها و تهدیدها، دولت برزیل اجازه پهلوگیری به ناوگروه 86 نداجا را در ساحل ریودوژانیرو صادر کرده است و این به روشنی نشان می‌دهد که امریکا در عرصه بین‌الملل اقتدار سابق خود را از دست داده است و مقامات سایر کشورها از دولت امریکا حرف‌شنوی ندارند.
ناوگروه یادشده پس از آن که در اسفند سال گذشته موفق شد علی‌رغم تهدید‌های ایالات متحده امریکا علیه دولت برزیل جهت ممانعت از لنگر انداختن ناو‌های جنگی ایران در ریودوژانیرو، در بندر مورد اشاره پهلو بگیرد، حرکت خود را به سمت بندر کیپ‌تاون آفریقای جنوبی ادامه داد تا پس از گذشت پنج ماه از شروع دریانوردی که با مأموریت صلح و ارتقای امنیت مسیر‌های تجاری دریایی آغاز کرده است اکنون به انتهای سفر خود نزدیک شود.
به گزارش خبرگزاری تسنیم، ناوگروه 86 نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، جمعه 11 فروردین 1402، در مسیر بازگشت به کشورمان، در بندر کیپ‌تاون آفریقای جنوبی پهلو گرفت و مورد استقبال سفیر کشورمان و نماینده نیروی دریایی و مقامات آفریقایی قرار گفت.
بر‌اساس پیش‌بینی‌های صورت گرفته تا یک ماه آینده ناو‌گروه ۸۶ به وطن بازمی‌گردد. ناوگروهی که شعار «ما می‌توانیم» را تحقق بخشید و توانایی ایرانیان در حوزه دریانوردی را به جهانیان ثابت کرد زیرا معدود کشور‌هایی هستند که توانسته‌اند چنین مسافتی را طی کنند.
مأموریت این ناوگروه همان‌طور که انتظار می‌رفت باعث عصبانیت دشمنان و بدخواهان ملت ایران شده و تلاش نموده‌اند با برخی سنگ‌اندازی‌ها مانع انجام صحیح مأموریت نیروی دریایی ارتش شوند. به ‌عنوان مثال امیر ایرانی، فرمانده نیروی دریایی ارتش روز 21 دی‌ماه در سخنانی اظهار داشت: فرانسوی‌ها و استرالیایی‌ها سعی کردند با تخطی از قوانینی که خودشان برای عبور شناور سایر کشورها از سواحل‌شان در نظر گرفته بودند، مانع عبور ناوگروه نیروی دریایی شوند اما ناوهای ایرانی با اقتدار و براساس قانون پاسخ تهدیدات آنها را داده به مسیر خود ادامه دادند.
بحث و نتیجه‌گیری:
نیروی دریایی جایگاه راهبردی و اثرگذاری در تقویت قدرت نظامی، صیانت از منافع ملی و دستیابی به اهداف دفاعی دارد و کشور را در دستیابی به یک سیاست دفاعی موفق و کارآمد یاری خواهد کرد. یکی از عناصر قدرت در جهان حضور نیروی دریایی کشورها در آب‌های جهانی است، حقوق بین‌الملل، آزادی دریاها را به رسمیت شناخته است. معنای این حرف آن است که هر دولتی می‌تواند برای توسعه اهداف صنعتی، تجاری و حتی نظامی و دفاعی خود بدون دخالت در حریم حاکمیت دولت‌های دیگر از دریا استفاده کند. حضور در دریاها می‌تواند علاوه بر گسترش دیپلماسی و تحکیم روابط با کشورهای دوست در سطح جهان، نقش مهمی هم در توسعه راهبرد دریامحور جمهوری اسلامی ایران باشد. به استناد قوانین بین‌المللی دریانوردی، شناورهای نظامی هر کشور، خاک آن کشور محسوب می‌شوند، حضور این شناورها در هر نقطه‌ای از جهان همانند جزیره‌ای متحرک، نمایانگر اراده کشورها است. مسیر ۳۶۰ درجه‌ای که ناوگروه ۸۶ برای خود انتخاب کرده، مسیری است که تاکنون در تاریخ دریانوردی نظامی ایران سابقه نداشته و این برای اولین بار است که چنین مسیری انتخاب و طی می‌شود. این اقدام، چون بدون کمک اطلاعاتی و لجستیکی سایر کشور‌ها و با استفاده از دو شناور ساخت ایران در حال انجام است، برای دیگر کشور‌ها این پیام را دارد که چنانچه دشمنان، ایران را مورد تحریم‌های همه‌جانبه هم قرار دهند، باز هم نمی‌توانند حرکت رو به جلوی کشورمان را متوقف کنند. از طرفی این اقدام، باعث افزایش عمق راهبردی جمهوری اسلامی ایران در دریا و اقیانوس شده و دلایل تأکید رهبر انقلاب را بر استفاده از مزیت برخورداری از دریا و همچنین افزایش توان نیروی دریایی مشخص می‌سازد، اقدامی که توان صنعت ایران در حوزه ساخت تجهیزات دریایی را به رخ جهانیان کشیده و از طرفی نیروی متخصص جمهوری اسلامی ایران را چه در ساخت و چه در بهره‌برداری از این امکانات به دنیا شناسانده است. ناوگروه 86 نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران تا امروز رکورددار طولانی‌ترین دریانوردی تاریخ ایران است.
پی‌نوشت:
1-  Till
2- sea power
3- Richard Harding
منابع:
1- امیری، علی. (1399). تبیین نقش نیروی دریایی در قدرت دریایی جمهوری اسلامی ایران، ژئوپلیتیک، 16 (1): 182-138،
2- الهویردی‌زاده، رضا. (1398). تبیین نقش عوامل جغرافیایی و سرزمینی در قدرت دریایی کشورها، ژئوپلیتیک، 15 (3): 155-122،
3- سلمانی، عباسعلی. (1394). نقش راهبردی جزایر در قدرت و سیادت دریایی کشورها، راهبرد دفاعی، 13 (52): 182-153،
4- طحانی، غلامرضا. (1388). کاربرد قدرت دریایی، علوم و فنون نظامی، 6 (14): 74-57،
5- کریمی‌پور، یدالله؛ ربیعی، حسین؛ مجتهدزاده، پیروز و ضرغامی، ابراهیم. (1397). استراتژی دریایی و قدرت ملی (رویکردی نو به استراتژی دریایی)، مطالعات بین رشته‌ای دانش راهبردی، 8 (33): 212-189،
6- وبگاه خبرگزاری تسنیم، 11 فروردین 1402. ناوگروه ۸۶ نیروی دریایی ارتش ایران در آفریقای جنوبی پهلو گرفت، قابل دسترسی در سامانه الکترونیک: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1402/01/11/2873860
7- وبگاه خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، 26 دی 1401، نگرانی اسرائیل از قدرت‌نمایی نیروی دریایی ایران، قابل دسترسی در سامانه الکترونیک: https://www.irna.ir/news/85000015
8- وبگاه خبرگزاری دفاع مقدس، 19 فروردین 1402. موفقیت ناوگروه ۸۶؛ تحقق «ما می‌توانیم»، قابل دسترسی در سامانه الکترونیک: https://defapress.ir/fa/news/581561
9- وبگاه خبرگزاری کیهان، 10 اسفند 1401. ورود ناوگروه 86 به حیاط خلوت امریکا و اثبات پوشالی بودن اقتدار واشنگتن، قابل دسترسی در سامانه الکترونیک: https://kayhan.ir/fa/news/261195
10- وبگاه خبرگزاری موج نو، 12 بهمن 1401. نمایش قدرت دریایی ایران در بی‌کران‌ها، قابل دسترسی در سامانه الکترونیک: https://sobhe-no.ir/newspaper/1583/1/61281
11- وبگاه خبرگزاری مهر، 22 آبان 1401. ناوگروه صلح و دوستی نیروی دریایی ارتش در بندر جاکارتا پهلو گرفت، قابل دسترسی در سامانه الکترونیک: https://www.mehrnews.com/news/5631026