تأمین منابع مالی، یکی از مشکلات همیشگی شرکت‌های دانش بنیان، در شرایطی که شرکت‌های دانش بنیان برای رشد و جهش به منابع مالی بشدت نیازدارند.
ازآنجایی که معمولاً شرکت‌های دانش‌ بنیان بخشی از سرمایه مورد نیاز خود را برای تحقیق و توسعه از طریق وام‌‌های بانکی تأمین می‌‌کنند؛ بهره بانکی بالا می‌‌تواند عامل کندی و کم‌ بازدهی رشد شرکت‌های دانش ‌بنیان بشود.
در عین حال، بسیاری از شرکت‌های دانش بنیان میزان وام‌های ارائه شده را با توجه به هزینه‌های تولید بسیار اندک می‌دانند.
اما شرکت‌های دانش بنیان فعال در صنعت نفت چگونه به تسهیلات دسترسی دارند؟
با توجه به اقبال بین‌المللی به راهکار نوظهور سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی، بازیگران اصلی صنعت نفت کشور بر آن شدند تا با تأسیس صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی صنعت نفت، در توسعه فناوری‌های مورد نیازشان سرمایه‌گذاری کنند.
این صندوق در مرداد ماه ۱۳۹۹ تأسیس شده و اکنون به عنوان یک حامی خوب از شرکت‌های دانش بنیان نقش آفرینی می‌کند.
سعیددادور، مدیر شرکت‌داری صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت در این گفت‌و‌گو به تشریح فعالیت این صندوق پرداخته است.

فعالیت این صندوق چگونه شروع شد؟
صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت در سال 1399 در راستای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان تأسیس شد.
بازیگران اصلی صنعت نفت را شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی گاز ایران، پالایش و پخش ایران، شرکت صنایع پتروشیمی ایران، هلدینگ خلیج‌فارس و چند بازیگر خصوصی مثل گروه گسترش انرژی پاسارگاد تشکیل می‌دهند.
این صندوق فعالیت خود را با خدمات مالی بسیار ساده از جمله ضمانتنامه‌ها شروع کرد.
در واقع شرکت‌های دانش‌بنیانی که قصد داشتند با شرکت‌های نفتی قرارداد تنظیم کنند و در این حوزه فعالیت داشته باشند، صندوق پژوهش و فناوری با ارائه ضمانتنامه، به کارفرما اطمینان می‌داد که بتواند پروژه خود را به این شرکت‌ها واگذار کند.
مزیتی که صندوق نسبت به بانک‌ها دارد در زمینه تسهیلات حمایتی این است که خدمات بانک‌ها گران بود در حالی که صندوق پژوهش این خدمات را بسیار ارزان‌تر از بانک ارائه می‌کرد.
نرخ بهره، بستگی به شرکت و ابعاد آن دارد، ولی مطمئناً نرخ بهره آن نسبت به بانک‌ها ارزان‌تر است؛ یعنی در حدود 3 درصد، 4درصد و 2 درصد.
در واقع صندوق پژوهش فناوری صنعت نفت، در مرحله اول به دانش‌بنیانی‌ها ضمانتنامه می‌داد و در مرحله بعدی اعطای تسهیلات به آنها را شروع کرد که در سال 1401 حدود 10 هزار میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌ها در نظر گرفته شد.
هر چند که به طور دقیق تا 6 هزار میلیارد تومان در سال 1401 تسهیلات پرداخت کردیم.
این تسهیلات از ردیف بودجه پرداخت می‌شد.
به‌طور کلی این صندوق وظیفه داشت با فراخوان دادن و شناسایی شرکت‌های دانش‌بنیان، آنها را بررسی و بین صنعت نفت و بانک‌ها به عنوان واسط عمل کند تا بتوانند تسهیلات را از بانک‌ها دریافت کنند.
این میزان تسهیلات به 200 شرکت دانش‌بنیان اختصاص یافت.

آیا سهم تسهیلات اعطایی به شرکت‌ها مشخص است؟
به طوردقیق نمی‌توان گفت؛ چراکه بسته به شرایط و میزان نیازشان مقدار تسهیلات پرداختی تعیین می‌شد، ممکن بود برای شرکتی بیش از یکهزار میلیارد تومان در نظر گرفته می‌شد اما شرکت‌هایی هم بودند که با توجه به نیازشان 500 میلیون تومان یا کمتر و بیشتر تسهیلات دریافت می‌کردند.
در واقع شرایط و توان مالی شرکت‌ها ابتدا مورد بررسی صندوق پژوهش و فناوری قرار می‌گرفت و بعد از خروج از فیلتر این صندوق، در کارگروه وزارت نفت که شامل معاون وزیر و نمایندگان وزیر بودند تصویب و سپس به بانک‌ها معرفی می‌شدند.
با وجود اینکه صندوق شرایط شرکت‌ها را بررسی می‌کرد ولی بانک‌ها نیز قبل از ارائه تسهیلات ابتدا ساختار مالی این شرکت‌ها را بررسی می‌کردند و وثیقه‌های لازم را به منظور بازپرداخت از آنها می‌گرفتند که البته بررسی‌های دوباره بانک‌ها به ما هم اطمینان خاطر بیشتری می‌داد که در آینده با مشکلات عدم بازپرداخت مواجه نشویم.
ردیف بودجه‌ای که برای پرداخت تسهیلات در نظر گرفته شده بود، ردیف بودجه اشتغالزایی بود که هدفش کمک به فعالیت شرکت‌ها در راستای اشتغالزایی بود.

درسال 1402 چقدر تسهیلات قرار است پرداخت شود؟
به طور قطع افزایش میزان تسهیلات نسبت به سال گذشته داریم اما این مقوله به بودجه‌ای که دولت در اختیار صندوق می‌گذارد بستگی دارد.
آیا کل منابعی که در اختیار دارید، از ردیف بودجه دولت به این صندوق اختصاص پیدا می‌کند؟
بله.

در سال گذشته چه میزان از بودجه دولت به صندوق پژوهش و فناوری اختصاص پیدا کرد؟
همان‌طور که قبلاً هم اشاره کردم، 10 هزار میلیارد تومان هدف بود ولی 2 هزار میلیارد تومان بودجه در سال گذشته تخصیص پیدا کرد که با بانک‌ها وارد مذاکره شدیم و آنها را هم در این ماجرا شریک کردیم.
چون صندوق دولتی نیست،هر چند که ردیف بودجه مربوط به وزارت نفت بوده و صندوق فقط کارگزاری آن را انجام داده است.
اینطور می‌شود گفت که صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت کارگزار وزارت نفت است.
با توجه به ردیف بودجه سال گذشته انتظار می‌رود که از محل ردیف بودجه امسال 3 هزار میلیارد تومان بودجه داشته باشیم. تا بتوانیم 10 هزار میلیارد تسهیلات به دانش‌بنیان‌ها بدهیم.

با توجه به افزایش تعداد شرکت‌های دانش بنیان نقش وزارت نفت را دراین افزایش چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اولین کاری که وزارت نفت در این راستا انجام داد، تمرکز روی تأسیس صندوق پژوهش و فناوری بود.
رسالت صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت هم همین بود که به پشتوانه سهامداران که شامل شرکت‌های بسیار بزرگ نفتی کشور می‌شود از جمله شرکت ملی نفت ایران که بزرگ‌ترین شرکت در این حوزه است، بتواند از شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت کند.
شرکت ملی نفت ایران در زمان ملی شدن صنعت نفت تأسیس شد که تا به امروز هم فعالیت دارند.
صندوق پژوهش و فناوری انتظار دارد شرکت‌های خصوصی بسیار بزرگی که در شرکت ملی نفت ایران حضور دارند پشتوانه آنها شوند تا به واسطه اعتماد آنها، صندوق نیز بتواند دانش‌بنیان‌ها را حمایت کند.
در این مسیر کارهایی نیز صورت گرفته است، ازجمله شناسایی دارایی‌ها و نیاز مالی دانش‌بنیان‌ها.
صندوق پژوهش و فناوری از یک تیم کاملاً تخصصی تشکیل شده است؛ تیمی که شامل افرادی است که خودشان در صنعت نفت فعالیت و رشد کرده‌اند، بنابراین به مشکلات اصلی این صنعت کاملاً واقفند و ادبیات فنی این حوزه را به خوبی می‌دانند و حال این تیم تخصصی توانسته‌اند صندوق پژوهش و فناوری را تشکیل بدهند.
این صندوق از تمام شرکت‌هایی که در این حوزه توانایی دارند و صاحب ایده هستند حمایت می‌کند. به طوری که برای صاحبان ایده‌ای که از توانایی مالی هم بهره‌مند بودند، خط مشی تعیین می‌کردیم تا در مسیر درست و به منظور دستیابی به هدف حرکت کنند.
شرکت‌هایی هم وجود داشتند که صاحب ایده بودند ولی از توانایی مالی بی‌بهره بودند و در واقع مشکل حاکمیتی داشتند که صندوق به آنها هم راه‌حل ارائه می‌کرد.
بنابراین صندوق تمام مشکلات شرکت‌ها را در برنامه خود قرار و برایشان راه‌حل تخصصی ارائه می‌داد و اینطور نبود که تنها روی مشکلات خاصی متمرکز شود.
چه مقدار ریسک در کسب و کار دانش بنیان‌ها وجود دارد؟
همان‌طور که می‌دانید همکاری با شرکت‌های نوپا، ریسک‌های زیادی به همراه دارد.
آنها تا به مرحله واقعیت برسند باید مراحل زیادی را طی کنند که ممکن است در هر کدام از این مراحل به طور کلی از دور خارج شوند و نتوانند به هدف اصلی که مد نظر است برسند.
با وجود این، از منظر حاکمیتی اگر به این موضوع بنگریم، به منظور رشد و بزرگ شدن راهی جز متحمل شدن این ریسک‌ها وجود ندارد و برای دستیابی به ایده‌های نابی که قابلیت اجرایی شدن را دارند و همچنین شناسایی آنها، لازم است این ریسک‌‌ها پذیرفته شود.
با توجه به شرایط اقتصادی موجود، نمی‌توان انتظار داشت شرکت‌ها خودشان این ریسک را متحمل شوند و حمایتی از آنها صورت نگیرد، بلکه لازم است در این مسیر حاکمیت نیز مقدار زیادی از بار این ریسک‌پذیری را بر دوش بکشد.
بنابراین در همین راستا صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت گام مؤثری برای حمایت از شرکت‌ها برداشته است.
آنگونه که می‌دانید، هر قطعه‌ای که در داخل ساخته می‌شود، نمونه خارجی آن هم وجود دارد که با توجه به اینکه نمونه خارجی قطعه آزمایشش را پس داده و از ریسک خیلی کمتری برخوردار است، در نتیجه شرکت‌ها ترجیح می‌دهند از قطعات خارجی استفاده کنند.
ولی باید در نظر داشت با توجه به وجود تحریم‌ها، وارد کردن بعضی کالاها از خارج با مشکل مواجه است و اگر نیاز به واردات باشد باید به منظور تهیه آن قطعه چند برابر ارزشش هزینه پرداخت شود که صرفه اقتصادی ندارد.
از طرفی هم ممکن است همان قطعه که در داخل ساخته می‌شود از کیفیت لازم برخوردار نباشد و ضرر زیادی به پالایشگاه وارد کند که مانع از ریسک‌پذیری شرکت‌ها شود.
در این راستا صندوق پژوهش و فناوری به منظور تسهیل شرایط و حل این مشکل، خدمتی را به عنوان «بیمه مسئولیت» طراحی کرده است که به واسطه این خدمت، قطعات دانش‌بنیانی که در داخل کشور طراحی و ساخته می‌شوند تحت پوشش بیمه مسئولیت قرار می‌گیرند.
صندوق به این وسیله به پالایشگاه‌ها و شرکت‌های نفتی و گازی ضمانت می‌دهد چنانچه استفاده از قطعه ایرانی به سایر تجهیزات آنها لطمه‌ای وارد کند، تحت پوشش این بیمه، جبران خسارتشان صورت می‌گیرد. به این طریق می‌توان برای شرکت‌ها اعتماد ایجاد کرد تا به استفاد از کالاهای ساخت دانش‌بنیان اقبال نشان دهند.

آیا مدیران صنایع برای خرید کالاهای دانش بنیان انگیزه مناسبی دارند؟
در حقیقت اشتیاق زیادی در اقبال مدیران به خرید از دانش‌بنیان‌ها نمی‌بینم. چراکه اغلب آنها تنها به تخصیص پروژه تحت اختیارشان توجه دارند و می‌توان گفت به سایر جوانب آن نمی‌اندیشند.
در واقع مدیران انگیزه خرید کالا از دانش‌بنیان‌ها را ندارند.ایجاد این انگیزه بر عهده حاکمیت است، بنابر این، ایجاد انگیزه یکی از مسئولیت‌های صندوق پژوهش و فناوری است که این کار را با ایجاد اعتماد مدیران به دانش‌بنیان‌ها با این پشتوانه که در صورت بروز هرگونه اتفاقی از سمت صندوق حمایت خواهند شد انجام می‌دهد. به همین دلیل است که صندوق پژوهش و فناوری ادعا می‌کند در این زمینه حامی شرکت‌هاست.

چرا بانک‌ها از ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان استقبال نمی‌کنند؟
دقیقاً به خاطر ریسک بالای شرکت‌های دانش‌بنیان است، چراکه هر لحظه ممکن است این شرکت‌ها به دلایل مختلف علی‌رغم تلاش بسیار زیادی که در مسیر بزرگ شدن می‌کنند، به نتیجه نهایی دست پیدا نکنند.
ازآنجایی که اکثر دانش‌بنیان‌ها شرکت‌های نوپایی هستند و امتحانشان را قبلاً پس نداده‌اند، میزان ریسک‌پذیری بالایی دارند.
بانک‌ها نیز ترجیح می‌دهند با شرکت‌هایی همکاری کنند که امتحانشان را قبلاً پس داده‌اند و اطمینان خاطر دارند تسهیلاتی که به آنها ارائه می‌کنند در موعد مقرر بازپرداخت می‌شود که صندوق روند ارائه تسهیلات از سوی بانک‌ها به شرکت‌ها و ایجاد اعتماد را تسهیل کرده است.
در این راستا بانک‌هایی هرچند اندک هم ریسک‌پذیر بودند و در این مسیر همکاری خوبی با صندوق داشتند.
در واقع صندوق توانسته است ادبیات مشترکی بین خودش، حاکمیت، شرکت‌های دانش‌بنیان و بانک‌ها برقرار کند.
آنگونه که بیان شد، در ارائه تسهیلات به شرکت‌ها هم بانک‌ها و هم صندوق سهم داشتند. در واقع این صندوق، بانک‌ها را در سرمایه‌گذاری در دانش‌بنیان‌ها شریک کرده است.

آیا درحال حاضر واگذاری پروژه به شرکت‌های دانش‌بنیان از سرعت خوبی برخوردار است؟
خیر، سرعت خوبی ندارد. در این زمینه همچنان باید کارهای زیادی انجام شود تا به آن هدف ایده‌آل و توقعی که از صنعت نفت به عنوان صنعت اصلی کشور وجود دارد برسیم.
لازم است از توانایی‌های شرکت‌ها و دانش موجود در کشور حمایت کافی صورت بگیرد و در آینده منجر به کاهش نیاز کشور به واردات خارجی رخ دهد.
همچنان در این مسیر در حال حرکت هستیم که در همین زمینه استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان چند برابر نسبت به گذشته بیشتر شده است. امیدواریم این میزان در سال آینده به سه برابر افزایش یابد.
صندوق پژوهش و فناوری در راستای ارائه تسهیلات به شرکت‌های دانش بنیان، یک ردیف به نام «تولید بار اول» ایجاد کرد.
در واقع وام‌هایی در ردیف تولید تجهیزات استراتژیک صنعت نفت که برای بار اول در کشور تولید می‌شوند در نظر گرفته شد و هر شرکتی که قطعه‌ای را برای بار اول در کشور تولید کند می‌تواند از این تسهیلات بهره‌مند شود.
 
در سال 1401 به چه میزان تسهیلات بار اولی اختصاص دادید؟
رسته اصلی کار صندوق، تسهیلات بار اول بود.
می‌توان گفت حدود 200 شرکت دانش‌بنیان در حوزه صنعت نفت فعالیت داشتند که تقریباً 82 شرکت در سال 1401 ساخت بار اول تجهیزات صنعت نفت را بر عهده داشتند.

یعنی از آن 6 هزار میلیارد تومان تسهیلات پرداخت‌شده، 3 هزار میلیارد تومان به بار اولی‌ها تخصیص یافته بود؟
لزوماً 3 هزار میلیارد تومانی که در اختیارشان قرار گرفت، آنها یا دریافت نکردند و یا نتوانستند دریافت کنند.
در این زمینه هنوز گزارش بانک‌ها نیامده است بنابر این نمی‌توانم به طور دقیق میزان آن را بگویم. به منظور ارائه آمار، نیازمند گزارش بانک‌ها از این عملکرد هستیم، اما می‌توان گفت تقریباً عملکرد 80 درصدی در این زمینه وجود داشته است.

یعنی 80 درصد از آن 3 هزار میلیارد تومانی که اختصاص دادید؟
با در نظر گرفتن این موضوع که حدوداً 30 یا 40 درصد از آن 3 هزار میلیارد تومان در این راستا صورت گرفته، می‌توان گفت حدود یکهزار و 200 میلیارد تومان تخصیص یافته است.
 
یعنی سال گذشته دانش‌بنیان‌های بار اول تقریباً یکهزار میلیارد تومان دریافت منابع داشته‌اند؟
بله، تقریباً این میزان دریافت منابع توسط بار اولی‌ها صورت گرفته است.

چرا سهم دانش‌بنیان‌ها در اقتصاد ملی تا این حد پایین است؟
باید بدانیم در صنعت، تولید علم بسیار اهمیت دارد، شرکت‌های دانش‌بنیان نیز در این راستا فعالیت می‌کنند اما از آنجایی که کمی دیر به این نتیجه رسیدیم که از دانش استفاده گردد، دانش‌بنیان‌ها در این زمینه نادیده گرفته شدند و در نتیجه آن، سهم خیلی پایینی در اقتصاد ملی برایشان رقم خورد.
همچنین نمی‌شود ریسک بالای دانش‌بنیان‌ها در صنعت استراتژیکی مثل صنعت نفت را نادیده گرفت، چراکه همین مسأله باعث کنار گذاشته شدن آنها در خیلی از موارد شده که در نهایت منجر به پایین ماندن سهم این دسته از شرکت‌ها در اقتصاد کشور شده است.
فرض کنید کارفرما بابت خرید کالایی از یک شرکت هزینه زیادی پرداخت می‌کند.
 در صورتی که مشکلی در قطعه خریداری شده پیش بیاید، به عنوان مثال انفجار صورت بگیرد، طبیعتاً میزان هزینه‌ای که برای خرید آن کالا صورت گرفته بود، تبدیل به ضرر شرکت‌ می‌شود.
یا گاهی هم این خسارت‌ها موجب توقف در تولید می‌شود که این موضوع نیز خسارت زیادی را به شرکت‌های نفتی وارد می‌کند.
اما در خیلی از موارد به تجهیزات جانبی نیز خسارت وارد می‌شود که هزینه ضرر را بالا می‌برد، اما شرکت دانش‌بنیان برای جبران خسارت‌ها، یا به ازای کالای قبلی، کالای دیگری را تحویل می‌دهد و یا اینکه هزینه همان کالا را به شرکت برمی‌گرداند.
اما باید توجه داشت که در راستای جبران سایر تجهیزاتی که در جوار این کالا آسیب دیده‌اند و یا حتی توقفی که در تولید به خاطر کالای بی‌کیفیت ایجاد شده است، هیچ خسارتی پرداخت نمی‌کند. بنابر این ریسک این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها بالاست که باعث عدم اقبال شرکت‌های نفتی به همکاری با دانش‌بنیان می‌شود و آنها ترجیح می‌دهند با شرکت‌های بزرگ خارجی که قبلاً آزمایش شده‌اند از جمله شرکت زیمنس همکاری داشته باشند.
صندوق پژوهش و فناوری با طراحی «بیمه مسئولیت» توانسته است این ریسک‌ها را پوشش بدهد تا به این طریق شرکت‌های نفتی با اطمینان خاطر بیشتری به سمت بهره‌مندی از کالاهای شرکت‌های دانش‌‌بنیان قدم بردارند.