شرکت‌های دانش بنیان مسافران جدید لکوموتیو اقتصاد
محمد گلستان باغ
رئیس پژوهش وفناوری شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب
ازابتدای سال 1401 برنامه راهبردی پژوهش و فناوری در راستای نیل به مأموریت‌ها و اهداف کلان سازمان، در سه راهبرد اصلی پایه‌ریزی و دنبال می‌شود؛ احصای نیازهای فناورانه درمسیرتدوین نقشه توسعه فناوری مناطق نفتخیز جنوب، توسعه دیپلماسی درون – بیرون سازمانی پژوهش و فناوری با هدف گسترش سطح تعاملات با مراکز علمی تحقیقاتی دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش بنیان در مسیر اکتساب و انتقال فناوری و ایجاد ارتباط مؤثر دانش و صنعت و تدوین مدل‌های نو و بهینه‌سازی و به‌روزرسانی فرایندهای جاری ایده تا پدیده با هدف تسریع در فرایندهای شناخت بموقع نیاز/توانمندی، نهایی‌سازی و راهبری قراردادهای پژوهشی و توسعه فناوری است.
بدون شک دنبال کردن این رویکرد، خود به نشست‌های تخصصی و هدفمند با سطوح دانش و برنامه‌ریزی در جهت برگزاری رویدادهای دانش بنیانی می‌انجامد.
این مسیر منتهی به مدل و راه‌اندازی بسته دیپلماسی پژوهش فناوری خواهد شد؛ بستری که هر یک از نیازهای فناورانه ازنظر مدل کسب و کار، ریسک تحقیق، ارزش آفرینی و منابع مالی در یک یا چند مسیر تحلیل و در نهایت اجرا می‌شوند.
سیاست توسعه قراردادهای تولید بار اول، اجرای پایلوت‌های فناورانه و تعریف پژوهش‌های خروجی محور با دستاوردهای کمی، ملموس و با ارزش افزوده مشخص در راستای اهداف اصلی سازمان مهمترین ویژگی و هدف فعالیت‌ها و قراردادهای پژوهشی در دوره کنونی و منطبق بر نقشه راه توسعه فناوری سازمان است.
تلاش برای ایجاد بستری مناسب برای مشارکت عادلانه مراکز علمی، تحقیقی و دانش بنیان در مسیر تحقق برنامه‌های پیش رو که در نهایت منجر به حل مسائل و رسوخ فناوری به صنعت با شاخص‌هایی از قبیل کسب دانش فنی، بومی سازی، ارتقا و استخدام فناوری، تولید پایلوت‌های فناورانه و تجاری‌سازی در بستر زیست بوم خواهد شد.
همانگونه که اشاره شد پروژه‌های اکتساب و انتقال فناوری و حل مسائل و چالش‌های شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب از مسیر دانش بنیان‌ها و شرکت‌های فناور با احتساب فرصت‌های قراردادی جدید و البته حمایت همه جانبه مجموعه وزارت نفت علاوه بر اینکه در دستور کار و برنامه‌ریزی جدی این شرکت قرار گرفت با یک جهش قابل توجه و بی‌سابقه در تعریف و کارسازی پروژه‌های پژوهشی و فناورانه در این بخش مواجه هستیم.به طوری که مقایسه کل بودجه خرج شده در 10 سال گذشته تقریباً کمتر از عددی حدود 100 میلیارد تومان است اما با احتساب فرصت قراردادهای باراول و پژوهشی مجموعاً به تنهایی در سال 1401 حدود 2000 میلیارد ریال کارسازی و ظرفیت‌سازی قراردادی انجام شده است.
شاید مهمترین اتفاق تدبیرمدیرعامل به جهت اینکه فرصت قراردادهای بار اول براساس یک چهارچوب و مسیر مشخص دنبال وکارسازی شود ساختار فرایندی قراردادهای تولید بار اول به مدیریت پژوهش و فناوری شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب منتقل شد.
براین اساس با تشکیل کارگروه تولید بار اول و ابزارهای موجود در پژوهش و فناوری از مرحله احصا نیاز درون سازمان یا ارائه ایده توسط دانش بنیان‌ها، عناوین وموضوعات فناورانه و بار اول با مدیریت‌های متقاضی، شرکت‌های دانش بنیان و همچنین معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تا حصول نتیجه و انعقاد قرارداد پیگیری و دنبال می‌شود.
بدون شک، جهش به وجودآمده در ظرفیت‌سازی و موضوعات مورد پیگیری در این حوزه، ثمره همین تعیین چهارچوب و ساختارسازی در پیگیری نیازها و مسیر انعقاد این قراردادهاست.
درسال گذشته تخصیص بیش از 65 درصد اعتبارات پژوهشی و بار اول به شرکت‌های دانش بنیان را شاهد بودیم که این مهم با تلاش همکاران پژوهش و فناوری در راستای عملیاتی کردن عنوان سال، تحقق یافته است.
بر همین اساس قراردادهای جاری تولید بار اول شامل 5 قرارداد با اعتبار 632 میلیارد ریال بوده که شامل یک تجهیز درون چاهی جدید برای نصب و رانش در 50 حلقه چاه، 2 ماده شیمیایی جدید جهت ارزیابی در 13 حلقه چاه و 2 نرم‌افزار تخصصی بالادستی است که به طور کلی صرفه‌جویی ارزی حاصل از این قراردادها حدود 7 میلیون یورو است.
همچنین 11 بسته قراردادی با ارزش تقریبی 30000 میلیارد ریال در مرحله صدور مجوز قرارداد تولید بار اول از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و انعقاد قرارداد با شرکت‌های دانش بنیان قرار دارد.
این موضوعات شامل 4 تجهیز درون چاهی جدید جهت نصب و رانش در 182 حلقه چاه، 2 تجهیز سطح الارضی جدید با افزایش تولید 12 هزار بشکه‌ای و انتقال 90 هزار بشکه‌ای در روز نفت، سه مورد خدمات جدید با اجرای 590 عملیات فناورانه مرتبط با چاه و 2 نرم‌افزار تخصصی جدید بوده که به طور کلی صرفه‌جویی ارزی حاصل از این قراردادها حدود 60 میلیون یورو است.
همچنین 10 بسته فناورانه نیز در مرحله نهایی‌سازی پیشنهادات فنی – مالی از سوی شرکت‌های دانش بنیان است.
به طور کلی مطابق برنامه‌ریزی‌ها ظرفیت‌سازی موضوعات فناورانه در درست اقدام با اعتبار دوسالانه (1402 و 1403) حدود 60000 میلیارد تومان در این حوزه در حال پیگیری است.
بررسی دقیق از توان علمی و فناوری شرکت‌های دانش بنیان و فناور از یک سو و حجم نیازهای فناورانه مناطق نفتخیز جنوب از سوی دیگر و همچنین نشست‌های تخصصی با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ما را بر این داشت که در برنامه‌ریزی‌های پیش رو با هدف رفع و تجمیع نیازهای فناورانه ذیل مجوزهای قراردادی تحت عنوان طرح‌های پیشران موضوعات مهمی امکان سنجی، بسترسازی و در صدد اخذ مجوزهای قراردادی از سوی معاونت بر آییم.
حجم موضوعات و ارزش تقریبی قراردادی این طرح‌ها به مراتب بالاتر از سقف‌های پیش‌بینی شده در قراردادهای باراول است.
البته با اجرای این طرح‌ها شاهد تحول بنیادی در مباحث اصلی و اساسی صنعت نفت کشور خواهیم بود.
مهمترین طرح‌های پیشران حوزه توربین و کمپرسور، بومی‌سازی بالغ بر 1000 قطعه مربوط به تجهیزات دوار، طراحی و ساخت پلنت‌های فرایندی در حوزه‌های جمع‌آوری گازها، نمکزداییها، تصفیه پساب و برخی طرح‌های کوچک و مینی پلنت‌ها در حوزه زنجیره ارزش افزوده است.
وجود توان علمی و فناوری شرکت‌های دانش بنیان و فناور کشور از یک سو و حجم نیازهای فناورانه مناطق نفتخیز جنوب از سوی دیگر و همچنین نشست‌های تخصصی و همفکری با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ما را بر این داشت که در برنامه‌ریزی‌های پیش رو با هدف رفع و تجمیع نیازهای فناورانه و همچنین سرعت بخشی در ارائه عرضه و تقاضای فناورانه در حوزه نفت بتوان از فرصت اخذ مجوزهای قانونی و قراردادی ذیل طرح‌های پیشران معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری بهره برد.
امکان مهمی که علاوه بر سرعت بخشی در عملیاتی کردن طرح‌ها و کمک به اعتماد‌سازی هرچه بیشتر صنعت به توان علمی کشور در موضوعات کلان، می‌تواند امکان سنجی، بسترسازی و اخذ مجوزهای قراردادی از سوی معاونت را نیز در بستری جامع‌تر از حوزه شناخت نیاز و توان واقعی علمی کشور دنبال و به سرانجام رساند.
این موضوع از ابتدای سال‌جاری و به موازات پیگیری مسیر‌های قراردادی باراول و قراردادهای پژوهشی در دست اقدام قرار گرفته است.
حجم موضوعات و ارزش تقریبی قراردادی این طرح‌ها به مراتب بالاتر از سقف‌های پیش‌بینی شده در قراردادهای بار اول بوده و البته با اجرای این طرح‌ها شاهد تحول بنیادی در مباحث اصلی و اساسی صنعت نفت کشور خواهیم بود.
مهمترین طرح‌های پیشران مورد پیگیری در حوزه ملی‌سازی توربین وکمپرسور، بومی‌سازی بالغ بر 1000 قطعه مربوط به تجهیزات دوار، طراحی و ساخت پلنت‌های فرایندی در حوزه‌های جمع‌آوری گازها، نمکزداییها، تصفیه پساب و برخی طرح‌های کوچک و مینی پلنت‌ها در حوزه زنجیره ارزش افزوده است.
همواره باید تأکید کرد و ضروری است تا مجموعه‌های دانش بنیان مورد حمایت قرار بگیرند و منطبق بر فرمایش مقام معظم رهبری رشد تولید به رشد اقتصادی منتهی شود چرا که تولید داخل امن‌تر است و این موضوع هم از خروج ارز از کشور جلوگیری می‌کند و هم توسعه محصولات تحریمی، راهبردی و فناورانه را سبب خواهد شد.
بدون شک حمایت از شرکت‌های دانش بنیان علاوه بر شکل دهی اقتصاد امن دانش بنیانی به تربیت و حفظ نیروی متخصص کارا در کشور هم منجر خواهد شد.
هرچند این بستر حمایتی باید بر یک مدار منطقی عرضه و تقاضای مشخص و نقشه فناوری صورت گیرد.
نکته مهم دیگر اینکه بدون شک استفاده از خدمات شرکت‌های فناور نوپا با توجه به سوابق عملیاتی و توان مالی پایین و اصولاً استفاده از فناوری‌های نو در قامت صنعت مهمی چون نفت با ریسک‌هایی نیز همراه است، اما نباید فراموش کرد که پیشرفت کشور از مسیر اعتماد و باور به توان علمی و پذیرش ریسک‌های اجرایی این طرح‌های کوچک و بزرگ اتفاق خواهد افتاد.
بارها عنوان کرده‌ایم که شناسنامه صنعت نفت به عنوان بزرگترین صنعت پیشران و مادر کشور در استان خوزستان و استان‌های پیرامونی است و لازم است تا صنایع مرتبط و شرکت‌های تخصصی کوچک و بزرگ گرداگرد این صنعت مهم کشور در استان خوزستان و استان‌های همجوار مورد حمایت ویژه قرار گیرند.
راه حل مشکلات توسعه و اشتغال در استان‌های نفتی حمایت از صنایع وابسته به صنعت نفت و گاز و اهمیت تأمین کالا و خدمات از شرکت‌های بومی خواهد بود.
معتقدم نسل جدیدی از کارآفرینان کشور در حال ظهور هستند و حوزه فناوری در کشور و به خصوص در استان خوزستان و استان‌های همجوار به صورت عینی توسعه قابل توجهی پیدا کرده است.
در حوزه صنعت نفت میزان فرصت‌های اقتصادی، دانش‌بنیانی بسیار بالاست و حجم بزرگی از بازار شرکت‌های داخلی را تشکیل می‌دهد و به رغم تمام تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در بهره‌گیری از شرکت‌های دانش بنیان و فناور همچنان از ایده آل فاصله داریم و ان شاالله بتوانیم با سرعت بیشتر و بهتری از ظرفیت‌های موجود به طور کامل و ایده آل و همان هدف مهم یعنی دانش بنیان شدن صنعت نفت دست یابیم.
معتقدم در حوزه پژوهش، فناوری و علوم دانش بنیان اتفاق بزرگی در کشور در حال وقوع است.
دسترسی به شبکه جهانی پژوهش، دستیابی به علوم و فناوری مورد نیاز در حداقل زمان ممکن، گسترش رویکرد ارائه پایلوت‌های فناور در جهت رسوخ فناوری‌های نوین در صنعت، به‌روزرسانی، بهبود و سرعت تغییرات در جهت استخدام فناوری‌های روز دنیا و شواهد بسیار علمی-راهبردی دیگر مؤید وقوع این رخداد دانش بنیانی در کشور است.
صادرات محصولات دانش بنیان بدون شک در مقابل صادرات «منبع محور» یا بهتر بگوییم «خام محور» از جمله نفت خام و مشتقات آن، محصولات خام معدنی و کشاورزی و حتی صادرات تحقیقات پایه و کاربردی خام، دارای مزیت پایدارتر و البته ارزش افزوده بالاتر برای کشور هستند.
صنعت نفت به‌عنوان لکوموتیو اقتصاد کشور مهمترین نقش را در اقتصاد دانش بنیان کشور بازی خواهد کرد.
در این میان سازمان‌های پژوهش و فناوری به عنوان متولیان انجام پژوهش و توسعه و ارائه خدمات مرتبط با فناوری و نوآوری برای صنعت، شرکت‌های دانش بنیان، دانشگاه‌ها و سایر گروه‌های فناور، از نقش آفرینان مهم زیست بوم فناوری در این حرکت مهم علمی کشور محسوب می‌شوند.
صنعت نفت دانش بنیان، صنعتی پیش رو در اکتساب و انتقال فناوری است که بدون شک با توسعه متوازن و تکیه بر سه مؤلفه مغزافزار، نرم‌افزار و سخت‌افزار قابل تحقق است.
عدم توازن در مؤلفه‌های درون و برون زا؛ فرایند اکتساب و رشد فناوری را جزیره‌ای، موردی، سلیقه‌ای و البته در برخی موارد نیز علی رغم وجود و حضور نیاز، مختل و متوقف خواهد کرد
به گونه‌ای که در مواردی مشاهده می‌شود با وجود توسعه برون زا در سه مؤلفه اشاره شده و کسب فناوری توسط مالکان ایده و شرکت‌های دانش بنیان، در حوزه صنعت با چالش استخدام فناوری و تصمیم‌گیری مواجهیم.
پژوهش و فناوری از بازیگران اصلی نظام نوآوری ملی است و فرایند تحقیق و توسعه فناوری را از شروع تحقیقات پایه، تحقیقات کاربردی و توسعه آزمایشی ایده، آغاز و پیگیری کرده و در کنار دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش بنیان تا تجاری سازی، خدمات فنی و استخدام فناوری در صنعت دنبال می‌کند.
به طور قطع و با توجه به این حرکت صعودی در کشور و نقش آفرینی مهم سازمان‌های پژوهشی صنعت نفت به عنوان بزرگترین صنعت تولیدی کشور، لازم است متناسب با حرکت بیرونی جامعه دانش، تحقیق و توسعه کشور، تغییرات رویکردی در راهبردها و اولویتهای اجرایی به وجود آورد که خوشبختانه این مهم در نگاه تحولی کنونی بویژه در بخش سیاست‌گذاری معاونت پژوهش و مهندسی وزارت نفت و به تبع آن در سایر شرکت‌های تابع وزارت نفت و به خصوص شرکت ملی نفت ایران به صورت جدی مشهود و ساری و جاری است و نتیجه عملیاتی آن تا کنون جهش‌های ظرفیت‌سازی قراردادی در این حوزه مهم بوده است.