فرهنگ شهادت در میان اقلیت‌های ایران
محمدمهدی اسلامی
نویسنده و پژوهشگر
ایثار، شهید و شهادت اگرچه در اسلام براساس خلوص عقیده عمق یافته است و تعابیری ویژه‌ای درباره جایگاه آن بیان شده است؛ اما اصل مفهوم شهادت مختص اسلام نیست و در لاتین با عبارت MARTYR و MARTYRDOM بیان می‌شود. رزمندگی و شهادت خاصه در میان ملل تحت ستم جهان فرهنگ شناخته شده‌ای است و کشته‌شدگان در جنگ، دفاع از حقوق انسان‌ها، آزادی یا رهایی از چنگال طاغوت مقدس شمرده شده و به تجلیل و تکریم از آنها می‌پردازند. گذشت زمان مانع از یادبود یادمان‌های آنها نشده بلکه تلاش در مضبوط کردن حافظه تاریخی ملت‌ها، از اهداف جدی ملت‌ها و دولت های آنان محسوب می‌گردد. ریشه مارتیر (Martyr) به صورت مارتیروس (Martiros) از زبان یونانی وارد زبان ارمنی شده و از گذشته‌های دور در نامگذاری فرزندان پسر به کار رفته است. امروزه نیز نام «مارتیروس» و نام خانوادگی «مارتیروسیان» در میان ارمنیان فراوان است. با تحمیل جنگ به کشورمان از سوی عراق، روح ملی که بیانگر جوهره ذاتی ایرانیان است آشکار شد و در نتیجه آن وحدت بی‌نظیری شکل گرفت. اقشار مختلف مردم در کنار هم یک صف را تشکیل دادند و همچون بنیان مرصوص در مقابل تجاوز ایستادند. پیروان سایر ادیان نیز هم افق با قاطبه مردم چشم‌انداز دفع شر دشمن و آزادسازی مناطق اشغال شده توسط دشمن بعثی را پیش رو قرار داده و بدون لحظه‌ای درنگ و تردید به خیل مدافعان کشور پیوستند و با جانبازی و نثار خون سهم خود را در دفاع از کیان نظام و تمامیت ارضی پرداختند. پیروان اقلیت‌های دینی با الهام از تعالیم دینی و روح ایرانی، رادمردی‌ها و جانفشانی‌های بسیار از خود نشان دادند. نام شهدای اقلیت همچون آشوری، کلیمی، زرتشتی و ارمنی در میان شهدای دفاع مقدس دیده می‌شود که اغلب همراه با بیان حماسه‌هایی درباره آنها است.
حضور مؤثر ارمنیان
مقام معظم رهبری ششم بهمن 1393 در دیدار نمایندگان اقلیت‌های مذهبی کشور به نمونه‌ای از این قبیل خاطرات پرداختند: «زمان جنگ هم من یادم است که عده‌ای از همین مسیحیان ارمنی آمدند اهواز؛ من در فرودگاه دیدم یک جماعتی نشسته‌اند، گفتم اینها چه کسانی هستند؟ گفتند اینها ارامنه‌اند، دارند می‌آیند جبهه برای کارهای صنعتی. ارامنه در کارهای صنعتی و فنی و ماشین و این چیزها مسلطند و برای کمک و خدمت آمدند؛ مرحوم چمران اینها را به کار گرفت. مبالغی اینها زحمت کشیدند، خدمت کردند، کار کردند و کسانی هم شهید شدند.»
در قبرستان ارمنیان تهران، قطعه ویژه‌ای به شهیدان جنگ ایران و عراق اختصاص یافته است. در نیمه آبان ۱۳۸۸ خورشیدی، با همکاری خلیفه‌گری ارامنه تهران و بنیاد شهید و امورایثارگران بنای یادبودی نیز در این محل برپا شد. یکی از این شهدا در آرامگاه نور بوراستان ژوزف شاهینیان است. مادر شهید می‌گوید: آخرین باری که شهید شاهینیان به جبهه می‌رفت، با اطمینان خاصی می‌گفت: این اعزام را، برگشتی نخواهد بود. وقتی ما می‌گفتیم: این چه حرفی است که می‌گویی؟ می‌گفت: مگر خون من رنگین‌تر از دیگر شهداست. از مهم‌ترین صحبت‌های ایشان، که همواره در ذهنم است، تأکید وی بر واقعی بودن ارتش بیست میلیونی بود که «امام خمینی(ره)» مطرح فرموده بودند.
شهید نمادین آشوریان
یکی از شهدای آشوری نیز «روبرت لازار» است. برادر او نقل می‌کند که وقتی وی در منطقه عملیاتی «میمک» مستقر بود، فرمانده‌اش پیغام فرستاد به روبرت بگویید: «بیش از چند روز به پایان خدمتش باقی نمانده و لازم نیست، اینجا بماند و می‌تواند به پشت خط بازگردد، لیکن وی نپذیرفت و پیغام فرستاد: تا آخرین روزی که اینجا هستم، این مسلسل مال من است و نمی‌گذارم تپه به دست عراقی‌ها بیفتد. همین کار را هم کرد و سرانجام جان خود را در این راه داد.»
یوسف آشوریان درباره او نقل می‌کند: «او هرگز اجازه پیش‌روی به دشمن را نمی‌داد و در بیشتر گشت‌های شناسایی و حتی رزمی جزو اولین نفرات داوطلب بود، حتی به خاطر استراحت بیشتر همرزمان خود به جای آنها نگهبانی در کمین و استراق سمع از دشمن را قبول می‌کرد و از عهده تمام مسئولیت‌های واگذار شده به خوبی بر‌می‌آمد؛ شهید روبرت لازار در دو عملیات شرکت کرد. عملیات آزادسازی یال ۲۷۰ در ادامه عملیات کربلای۱ و همچنان جزو اولین گروه خط شکنان بود که توانستند با همت و یاری خدا آن ارتفاع را که مشرف به دشت مهران بود از وجود دشمن پاک کنند به گونه‌ای که همیشه یاد و خاطره آن عملیات در ذهن همه نقش بسته است و همه از آن به نیکی یاد می‌کنند که چگونه در ایام عاشورای حسینی با فریادهای یا حسین گویان خود دشمن را تا کیلومترهای در خاک خود به عقب راندند.»
شهادت میان کلیمیان ایرانی
فرهنگ شهادت در نظر بسیاری از یهودیان متفاوت است. اما با رجوع به قرآن به مواردی برخورد می‌کنیم که در بین یهود، اسم خود را در فهرست بلند شهدا ثبت کرده‌اند(مثل ساحران فرعون) و این نشان می‌دهد در عقیده یهودیت واقعی ایمان به شهادت و گرامی داشتن شهید وجود داشته است.
در ایران، کلیمیان رفتاری متناسب با زیست‌بوم خود داشته‌اند. اگر بخواهیم سراغ نمونه‌ای از شهدای کلیمی برویم، فریبرز موریم مثال خوبی است. شهید موریم در آخرین عملیات در نزدیکی بصره خدمت می‌کرد. وی در عملیات والفجر همچنان که به دیده بانی توپخانه لشکر 77 خراسان مشغول بود و تا قلب دشمن پیش رفته بود، سپس با نارنجکی که از سوی یکی از مزدوران صدام به طرف وی پرتاب گردید از ناحیه شکم بشدت مجروح شد و پس از 10 روز، بستری در بیمارستان شیراز در تاریخ 30 بهمن ماه سال 1361 به درجه رفیع شهادت نائل گردید. شهید موریم در آخرین ساعات حیات خود در بیمارستان، با یکی از پزشکان چنین می‌گوید: «اگر هزار بار دیگر به دنیا بیایم باز هم همین راه را ادامه می‌دهم و هرگز پشیمان نیستم و...»
بازسازی اسطوره‌ها در میان زرتشتیان
از جان گذشتگی و ایثار در راه هدف‌ها و ارزش‌های جامعه در فرهنگ و ادبیات و قلمروی پهلوانی و حماسی در ادبیات زرتشتیان سابقه‌ای به طول این آیین دارد، چه آنکه آنها مرگ پیامبر خود را بر اثر ترور و شهادت می‌دانند. آنها در جریان انقلاب اسلامی به بازسازی اسطوره‌های خود در عالم واقع کوشیدند.
نخستین شهید زرتشتی در دوران پرافتخار دفاع مقدس شهید کامران گنجی بود، متولد ۱۳۳۹ در تهران بود و در هفته سوم جنگ تحمیلی در منطقه عملیاتی سر پل ذهاب به شهادت رسید. زندگینامه آن شهید بزرگوار در قالب مجموعه کتاب‌های مادران به نام «تابنده» از سوی انتشارات روایت فتح به قلم حسین گلدوست منتشر شده است.
مادر شهید می‌گوید: «یک نامه از میدان جنگ از کامران دارم که از سر پل ذهاب در لب مرز برایم فرستاده بود. در آن نوشته که شاهد چه وحشی‌گری‌هایی از سوی سربازان عراقی است. یک بیمارستان را بمباران کردند که بیشتر بیمارها و پرسنل آن کشته شدند. اینکه عراقی‌ها سرپل ذهاب را گرفته‌اند و سربازان ایرانی با تمام توان و قوا می‌جنگند تا عراقی‌ها را از خاک ایران بیرون کنند.»
چندی پس از شهادت کامران، یکی از همرزمان او به در خانه مادرش رفته و گفته بود که پس از اصابت خمپاره به نزدیک کامرا، سرش را در بغل گرفتم. فقط او توانست بگوید به مادرم بگو ناراحت نباشد.
شهادت دژ دفاعی ایران
اما فراتر از این ادیان، شهادت در نظر شیعه نقش یگانه و اهمیت زیادی دارد. امام حسین(ع) امام شهیدان است و باعث نقشی راهبردی و تاریخ ساز برای شیعیان شده است. شهید با مرگ خود در راه خدا از سؤال نکیر و منکر در قبر نجات پیدا می‌کند و از برزخ نمی‌گذرد. زیباترین خانه در بهشت از آن شهید است و تمام گناهان‌شان آمرزیده می‌شود و نیازی به شفاعت پیامبر(ص) ندارند اما از همه آنها بالاتر، رویکرد شهادت طلبی آرمان گرایانه است؛ امری که ریشه آن در عاشورا است.
شاید از همین رو بود که مارتین کرامر، در همایش «تشیع، مقاومت و انقلاب» که آذر سال 1363 در دانشگاه تل‌آویو گفت: «الگوی حسین در کربلا الهام بخش انقلاب شد و اکنون در خدمت سیاست‌های دفاعی و توسعه ایران است.» او آنگاه به الگوگیری امام موسی صدر در این عرصه و نیز توسعه این مدل به شیعیان جنوب لبنان که صهیونیسم را معادل یزید می‌دانند اشاره می‌کند. از آن اعلام خطر که مصادف با اثرات تفکر حسینی بر دفاع ایران مقابل بعثی‌ها بود تا امروز، همچنان شهادت یک مفهوم پرخطر از منظر دشمنان انقلاب اسلامی است؛ مفهومی که حتی تلاش کردند با ساختن گروه‌هایی همچون داعش آن را لوث کنند.