باستان شناسی زیر آب برای کاوش رازهای نهفته در خلــیج‌فــارس
سعیده احسانی راد/ راه دریایی جاده ابریشم از خلیج فارس می‌گذشت و مردم بین‌النهرین برای تجارت به اینجا می‌آمدند؛ شاهراه تجاری دریایی که در آن ادویه، پارچه‌های ابریشمی، سنگ‌های قیمتی، کاغذ و عطریات رد و بدل می‌شد. نخستین گروه باستان‌شناسان زیر آب ایرانی، از ٢٥سال پیش، کشتی‌های به گل نشسته و خانه‌های ساحلی قدیمی به زیر آب رفته را کاوش می‌کنند.
از زمانی که ماهیگیران محلی منطقه پارس جنوبی و بندر طاهری بوشهر در تورهای ماهیگیری‌شان قطعات سفال مشاهده کردند، تیم باستان‌شناسی دریایی پژوهشگاه میراث فرهنگی که تجاربی درباره باستان‌شناسی زیر آب در دریای خزر، دریاچه تخت سلیمان و بندر میزان شوشتر داشتند، کار کاوش در 5 منطقه خلیج فارس را شروع کردند. از این آثار حدود 15 دقیقه تصویر گرفته شد که دو دقیقه از این تصاویر برای تحقیقات بیشتر در اختیار کارشناسان میراث فرهنگی قرار گرفت.
حسین توفیقیان عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و عضو گروه باستان‌شناسی دریایی درباره نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی زیر آب در خلیج فارس به خبرنگار «ایران» گفت: تقریباً دو دهه است گام‌هایی برای باستان‌شناسی زیر آب در خلیج فارس برداشته شده و با وجود مشکلات و کمبودها حداقل 5 نقطه از خلیج فارس کاوش شده و میراث فرهنگی زیر آب آن شناسایی و معرفی شد.
وی این 5 نقطه را سواحل بندر ریگ، سواحل روبه روی شبه جزیره بوشهر (شهر قدیم بوشهر)، سواحل سیراف که مهم‌ترین و معروف‌ترین قسمت تاریخی خلیج فارس است و سواحل اطراف قلعه پرتغالی‌ها عنوان کرد و افزود: بقایای کشتی ساسانی را در آب‌های عمیق روبه روی سیراف در عمق 70 متر شناسایی کردیم.
وی ادامه داد: این نقاط را براساس گزارش‌هایی که ماهیگیران محلی به میراث فرهنگی داده بودند، کاوش کردیم. غواص‌ها در عمق 40 تا 60 متری به سفال‌های پراکنده‌ای رسیدند؛ انواع خمره‌های سفالی و لنگر سفالی که نشان می‌داد یک کشتی دوره ساسانی و اوایل دوره اسلام در اینجا غرق شده است. بار کشتی 100 محموله خمره اژدری سفالی بود. این خمره‌ها که مخصوص حمل مایعات است به شبه قاره هند، سریلانکا و کشورهایی نظیر زنگبار در شرق آفریقا یا شرق آسیا صادر می‌شده است. وی متذکر شد: این تنها شگفتی بازمانده‌های عصر ساسانی نیست. درون ظرف‌ها قیراندود بود و براساس بررسی‌ها به این شکل طراحی شده تا درون آن نوشیدنی حمل شود و مایعات به بیرون نشت نکند.
توفیقیان جزئیات جنس ظروف یافت شده را این طور توصیف کرد: سفال جنسی متخلخل دارد و به همین خاطر ظروف را قیراندود کرده‌اند تا مایعات از آن خارج نشود. بررسی‌ها نشان داد قیر از چشمه‌های قیر جوشان طبیعی در خوزستان برداشت شده و به سفال‌های ساسانی زده شده تا ضد آب و عایق شده و مناسب برای تجارت دریایی شوند. عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی افزود: ما فقط اطلاعات اولیه از کشتی را به دست آوردیم و 99 درصد اطلاعات کشتی هنوز مشخص نیست. توفیقیان محل کاوش‌های دیگر باستان‌شناسی زیر آب در خلیج فارس را اطراف قلعه پرتغالی هرمزگان بیان کرد و گفت: در باستان‌شناسی زیرآب سواحل کم عمق قلعه پرتغالی هرمز، بقایای گلوله توپ و فلاخن پیدا کردیم که اینها آخرین بقایای جنگ یک ماهه امام قلی خان سردار معروف صفویه در جنگ با پرتغال است که با کمک نیروی دریایی انگلیس به استعمار 100 ساله پرتغالی‌ها در خلیج فارس خاتمه دادند. وی درباره ادامه کاوش‌های باستان‌شناسی زیر آب در خلیج فارس گفت: از همین الان کلی سؤال و فرضیه برای ادامه کار باستان‌شناسی دریایی در خلیج فارس داریم، زون‌بندی‌ها انجام شده و برنامه‌های هر بخش مشخص است. اگر بخواهیم بزودی سراغ باستان‌شناسی زیر آب خلیج فارس برویم، ترجیح می‌دهم به مطاف بروم که به مثلث برمودای ایران معروف است. شرایط آب و توپوگرافی زمین در این منطقه طوری است که در زمان طوفان بسیاری از کشتی‌ها آنجا گیر می‌افتند و غرق می‌شوند. به گفته توفیقیان در200 سال قبل کشتی‌های زیادی آنجا غرق شدند و در نقشه‌های قدیمی آنجا را به‌عنوان نقطه خطرناک که کشتی‌های زیادی غرق شده‌اند، مشخص کرده‌اند. این نقطه بهشت باستان‌شناسی زیر آب به حساب می‌آید.
ارزیابی وضعیت باستان‌شناسی
زیر آب در ایران
این عضو گروه باستان‌شناسی دریایی اظهار داشت: بیش از دو دهه است که کار باستان‌شناسی زیر آب را شروع کردیم و در مقایسه با کشورهای حاشیه خلیج فارس خیلی جلوتر هستیم. پنج متخصص در زمینه باستان‌شناسی زیر آب داریم یعنی از نظر نیروی انسانی مشکلی نداریم، ولی از نظر تجهیزات برای غواصی، تجهیزات معمولی داریم که برای غواصی علمی مناسب نیست. ما به تجهیزات چندجانبه نیاز داریم تا به قایق ببندیم و برای غواصی زیر آب برویم. در این زمینه حمایت‌های مالی وزارت میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی ضروری است.
موزه‌هایی زیر آب
توفیقیان در پاسخ به این سؤال که آثاری که از زیر آب بیرون آورده شده چه سرنوشتی پیدا می‌کنند، گفت: آثار باستان‌شناسی زیر آب جزو آثار تاریخی هستند. اگر با اصول علمی بیرون آورده شود، به موزه‌های خشکی یا آزمایشگاه برده می‌شود. این اشیا به‌دلیل اینکه 100 سال زیر آب بوده‌اند و با شرایط آب سازگار شده‌اند ابتدا در آزمایشگاه حفاظت و مرمت می‌شوند، چون از آب که بیرون می‌آیند به‌دلیل قرار گرفتن در معرض هوا ممکن است تخریب شوند. بنابراین بخشی از آثار در بیرون برای‌شان موزه ساخته می‌شود و بخشی از آثار بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی یونسکو نباید بیرون آورده شوند و در سایت موزه‌ای زیر آب نگهداری می‌شوند. گردشگری که غواصی بلد باشد می‌تواند در زیر آب این سایت موزه‌ها را ببیند که این خودش جاذبه در جاذبه است و نمونه آن را در ایتالیا داریم.
باستان‌شناسی زیر آب
دسترسی به دنیای زیر آب همیشه دشوار بوده است، اما همیشه شیفتگی خاصی انسان را به مکان‌های باستانی و پنهان زیر اقیانوس‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها می‌کشاند. کشتی‌های شکسته تنها مدرک و موارد مطالعه نیستند، بلکه هر چیز دیگری قابل مطالعه است. از بقایای باستانی انسان گرفته تا مناطق مسکونی غرق‌شده مانند اسکندریه باستانی؛ شهری مصری که صدها سال پیش بخشی از آن در آب‌های مدیترانه در آب فرو رفت. در مطالعه محوطه‌های باستانی زیر دریا، باستان‌شناسان، هم از روش‌های حفاری روی زمین استفاده می‌کنند و هم تکنیک‌ها و ابزاری خاص به کار می‌برند، چرا که شرایط با روی زمین متفاوت است و گاهی شیوه‌های حفاری روی زمین در زیر آب به کار نمی‌آید. سرآمد این کار، داشتن مهارت و آشنایی با تکنیک‌های غواصی است. طی این سال‌ها، باستان‌شناسی زیرآب (که در اواسط قرن ۲۰ با استفاده از دستگاه اسکوبا شروع به پیشرفت کرد) به چند زیرشاخه تقسیم شد که همه چیز را بررسی می‌کنند، از چگونگی ارتباط انسان‌ها با آب‌ها گرفته تا بررسی هواپیماهایی که آخرین مقصدشان روی آب بوده است. برخی از باستان‌شناسان روی زمین برای یافتن پاسخ‌هایشان مجبورند اعماق دریاها و اقیانوس‌ها را کاوش کنند. دیدن زیر آب کاری پرهزینه است و محققان باید غواصانی با توانایی تهیه و حمل صحیح اشیای ظریف استخدام کنند. شرایط آب‌وهوایی و جزر و مد می‌تواند یک سفر اکتشافی را دچار دردسر کند. باستان‌شناسی زیر آب هر چند که خطرات بسیاری دارد اما شگفت‌انگیز است.