جنگ اوکراین چگونه باعث گرسنگی مردم خاورمیانه می‌شود؟
ë Siobhan McDonough
ë خبرنگار و مشاور برنامه‌های ضد فقر
یافتن نان در لبنان، بیش‌از‌پیش سخت‌تر شده است. پیش از جنگ اوکراین، نان در لبنان تحت حمایت بالای دولت بود. به قول «مجد ایتانی» مشاوری در لبنان که خانواده‌اش سوپرمارکتی زنجیره‌ای در لبنان را اداره می‌کنند، نان تنها کالای مقرون به‌صرفه موجود در قفسه سوپرمارکت بود، اما کاهش یارانه‌های نان و افزایش قیمتها در اثر تورم و نیز شوک وارده به زنجیره تأمین به‌معنی این است که مردمی که بشدت به محصولات وابسته به گندم متکی بودند، پس از این حتی روی نان روزانه خود هم نمی‌توانند حساب باز کنند.
این کشور کوچک در خاورمیانه با جمعیت حدوداً 7میلیونی در دو سال گذشته نیز از قحطی گسترده‌ای رنج می‌برده است و جنگ باعث بدتر شدن این وضع می‌شود. 95درصد گندم لبنان توسط روسیه و اوکراین تأمین می‌شود. بنا به گفته محقق امنیت غذایی در دانشگاه امریکایی بیروت، می‌توان تخمین زد که چهار نفر از هر پنج نفر در لبنان امنیت غذایی ندارند، یعنی کیفیت و مقدار غذای دریافتی آنها همیشه مطلوب و کافی نیست.
لبنان تنها نمونه‌ای از قربانیان رنج‌دیده بحران غذایی سراسری در جهان است، بحرانی که طبق مصاحبه مدیر اجرایی برنامه جهانی غذای سازمان ملل با نیویورک تایمز، از زمان جنگ جهانی دوم به بعد حتی نزدیکی به این شرایط نیزسابقه نداشته است. قیمت جهانی موادغذایی در پایان سال 2021، به‌دلیل وجود خشکسالی، قیمت بالای سوخت و افزایش تقاضای محصولات کشاورزی پس از بحران کووید19، به بالاترین حد خود در 10 سال گذشته رسیده است.
با حمله روسیه به اوکراین، دو صادرکننده عمده گاز و غذا در جهان باهم درگیر شده‌اند و باعث افزایش وحشتناک گرسنگی در سطح جهان، بخصوص در کشورهای وابسته به صادرات از دو طرف جنگ مانند لبنان در خاورمیانه و شمال آفریقا شده است.
اکنون قیمت جهانی موادغذایی به بالاترین میزان خود از زمان آغاز نظارت سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل(فائو) رسیده و در حال حاضر حدود 887میلیون نفر (342میلیون بر اساس پایش‌های لحظه‌ای و 454میلیون نفر بر اساس مدل‌های تخمینی)، به‌علاوه ده‌ها میلیون نفری که روزانه به‌این آمار اضافه می‌شوند، امنیت غذایی ندارند. با شروع جنگ و مهاجرت‌های اجباری اوکراینی‌ها، نیازها افزایش یافته و باوجود افزایش نیاز حیاتی به انتقال سریع‌تر موادغذایی و پول نقد، توزیع کمک‌ها عمق نفوذ کمتری در قشر آسیب‌پذیر یافته است. قیمت بالای سوخت باعث شده تا به‌رغم وجود غذای کافی برای سیر شدن همه در سراسر جهان، نتوانیم از رسیدن غذا به مردمانی که در خطر گرسنگی ناشی از گرانی مواد هستند، مطمئن باشیم. با توجه به اینکه هیچ‌کس از تبعات قیمت‌های بسیار بالا و کمبود موادغذایی در امان نیست (قیمت موادغذایی در ایالات‌متحده طی سال گذشته 10درصد افزایش یافته است) طبق داده‌های منتشر شده، کشورهایی که بیشترین وابستگی را به صادرات گندم از روسیه و اوکراین داشته‌اند، فقیرترین کشورها خواهند بود و اگر دولت‌ها و سازمان‌های کمک‌رسان نتوانند شکاف‌ها را پر کنند، آسیب خواهند دید.
نبرد بر سر غذا
صرف تکیه بر تولید کافی موادغذایی در جهان به معنی دسترسی کافی موادغذایی برای نیازمندان نبوده و فراهم کردن کمک‌های مالی و غذایی برای آنها روزبه‌روز هزینه بیشتری دارد. یمن و سوریه بیشترین بحران‌های گرسنگی ناشی از درگیری در منطقه را دارند.
روسیه و اوکراین روی‌هم‌رفته حدود 26درصد گندم و درصد بالای ذرت، روغن‌نباتی و جو از صادرات جهانی را تأمین می‌کنند، اما در بخش‌هایی از جهان، وابستگی به این مقادیر به‌مراتب بیشتر است. توجه به وضعیت اسفبار لبنان نشان‌دهنده تأثیر جنگ در اوکراین بر افزایش مشکلات موجود در امنیت غذایی یک کشور است. همزمان با درگیری ایالات‌متحده و سایر کشورهای ثروتمند با تورم بالاتر از حد انتظار طی سال گذشته، لبنان از سال 2019 با بحران اقتصادی ناشی از تورم شدیدی مواجه بوده، به این معنا که به دلیل افزایش قیمت موادغذایی، هزینه‌های مردم بشدت از حقوق‌شان پیشی گرفته است و با کاهش یارانه نان، هزینه کالاهای اساسی روزانه از کنترل خارج شده است.
در واکنش به کاهش ذخایر، نانوایان از تولید محصولات پیچیده‌تری مانند مانوش (پیتزا لبنانی) و کروسان، به تولید نان‌های ساده و ابتدایی روی آورده‌اند. مشتریان در ازای پول خود مقادیر کمتری دریافت می‌کنند و وزن یک بسته استاندارد نان تغییر کرده است. قبلاً می‌گفتند باید 900گرم باشد اما بعد ناگهان 850 و سپس 830گرم شد.
هرچند تأثیرات مستقیم جنگ بر کشاورزی اوکراین به روند جنگ وابسته است، اما وزیر کشاورزی این کشور اذعان داشت که احتمالاً سطح کاشت بهاره ذرت و سایر محصولات به نصف کاهش خواهد یافت. دسترسی به میلیون‌ها تن ذرت ذخیره‌شده در سیلوهای اوکراین - که بخش اعظم آن متعلق به بازار‌های صادراتی است - دشوار است. بدتر از وجود احتمال تبدیل شدن مزارع به میدان جنگ، کشتی‌های تجاری در دریای سیاه مورد اصابت قرار گرفته و یکی از آنها نیز پیش تر غرق شده است.
با این حال، حتی با در نظر گرفتن سناریوهای دور از ذهن خاتمه سریع جنگ، عوامل دیگر دخیل در اقتصاد جهانی گویای این مطلب است که کاهش فشار ناشی از ناامنی غذایی امری بعید است.
ارتباط غذا و سوخت چیست؟
«کریس بارت» استاد دانشگاه کرنل که در مورد امنیت غذایی تحقیق می‌کند، می‌گوید: «ما فراموش می‌کنیم که بیشترین هزینه‌ای که مصرف‌کنندگان می‌پردازند، درواقع متعلق به همه اتفاقات و کارهایی است که پس از خروج یک کالا از مزرعه اتفاق می‌افتد. در سال گذشته بارت و همکارانش طی مطالعه‌ای که روی 90درصد از تولید غذای جهان انجام دادند، دریافتند که کشاورزان به‌طور متوسط تنها 27درصد نسبت به مصرف‌کنندگان برای غذای مصرفی خانه، هزینه می‌کنند. مطالعه دیگری نشان داد که قیمت جهانی نفت بر قیمت موادغذایی در شرق آفریقا، عمدتاً از طریق هزینه‌های حمل‌و‌نقل تأثیر می‌گذارد. یعنی بیشتر هزینه‌های غذا - بویژه برای غذاهای صادراتی- پس از برداشت موادغذایی و در مراحل فرآوری، تولید، ذخیره‌سازی، خدمات غذایی و حمل‌و‌نقل اتفاق می‌افتد و همه این مراحل نیازمند صرف انرژی است.
قیمت زغال‌سنگ، گاز طبیعی و برق در دهه‌های اخیر در بالاترین سطح خود قرار دارد، درحالی که قیمت نفت طی سال گذشته نزدیک به 70درصد افزایش یافته است. این امر در چندین مرحله از زنجیره ارزش غذایی، قیمتها را افزایش داده و بر کشورهایی که مستقیماً از اوکراین یا روسیه وارد نمی‌کنند نیز تأثیر می‌گذارد. وضعیت در یمن، سوریه، سودان‌جنوبی و اتیوپی - که همگی با درگیری‌های داخلی و سطوح بالای ناامنی غذایی مواجهند- وخیم‌تر است. در سودان‌جنوبی بی‌ثباتی، سیل و آوارگی نیازهای مردم را در کشوری که اکثر جمعیت آن از ناامنی شدید غذایی رنج می‌برند، تشدید کرده، همچنین در اتیوپی جنگ دیگری با ایجاد محدودیت در ارسال کمک‌های بشردوستانه، شهرها را دچار قحطی کرده است. به گفته بارت، این کشورهای شرق آفریقا نسبت به کشورهای خاورمیانه با هزینه‌های حمل‌و‌نقل بالاتری روبه‌رو هستند، بنابراین هزینه‌های بالای سوخت بسیار فراتر از جنگ، می‌تواند بر امنیت غذایی تأثیر بگذارد. با توجه به اینکه هزینه‌های بالای انرژی و تورم باعث گران‌تر شدن ارائه کمک‌ها شده، دولت‌ها باید با ادامه یا گسترش شبکه‌های ایمنی اجتماعی، اقداماتی را برای کاهش مقررات غیرضروری که هزینه‌های تغذیه گرسنگان را افزایش می‌دهد، انجام دهند. مثلاً آژانس توسعه بین‌المللی ایالات‌متحده قانونی الزام‌آور وضع کرده که کمک‌های غذایی امریکا باید از محصولات کشاورزان امریکایی بوده و حداقل نیمی از آن باید با کشتی‌هایی با پرچم ایالات‌متحده حمل شود. تعلیق این مقررات در مورد کمک‌ها می‌تواند تا دو برابر باعث مقرون به‌صرفه‌تر شدن کمک‌های غذایی ایالات‌متحده شده و جان انسان‌ها را، هم در اوکراین و هم در خارج از مرزهای این کشور نجات دهد. غذا برای زندگی حیاتی است و گرسنگی چه در سطوح شخصی - خانواده‌ای که قادر به پرداخت هزینه غذا نیست - و چه در سطح اجتماعی ویرانگر بوده و می‌تواند منجر به از دست دادن انسجام اجتماعی، بی‌ثباتی سیاسی و افزایش درگیری شود. در دنیا غذای کافی برای همه وجود دارد، اما زمان و هزینه برای اطمینان از رساندن آن به افرادی که بیشتر به آن نیاز دارند، ضروری است.