ë ABDULLAH MAMUN
ë کارشناس تجارت محصولات کشاورزی

ë JOSEPH GLAUBER
ë اقتصاددان و محقق ارشد مؤسسه بین‌المللی تحقیقات سیاستگذاری غذا در واشنگتن دی‌سی

ë DAVID LABORDE
ë اقتصاددان و مشاور کمیسیون اروپا و بانک جهانی

با تداوم اختلال در تجارت جهانی مواد غذایی اصلی مانند گندم و روغن‏‌های گیاهی و همچنین کود‏های شیمیایی ناشی از بحران روسیه و اوکراین، تأثیرات این اختلال بشدت در کشور‏هایی مانند بنگلادش احساس می‌‏شود. بنگلادش برای تأمین مواد غذایی جمعیت بزرگ خود، که بسیاری از آنها فقیر و آسیب‏‌پذیرند، به واردات این اقلام وابسته و با احتمال تشدید عدم امنیت غذایی مواجه ‏است. نزاع بین این دو کشور، پیشرفت‌‏های اخیر بنگلادش در تأمین امنیت غذایی این کشور را تهدید می‌‏کند. در جمعیت 165 میلیونی بنگلادش در سال 2021، که 38 درصد آنها در بخش کشاورزی و شیلات شاغلند، جمعیت گرفتار سوء تغذیه به دلیل رشد اقتصاد کشور از 16 درصد کل جمعیت در سال 2000 به 9.7 درصد در سال 2019 کاهش یافت. گرچه همه‌گیری کووید19 عدم امنیت غذایی را افزایش داد، اقداماتی صورت گرفت که نشان داد کشور از تاب‌‏آوری نسبی برخوردار است: طبق تحقیقی که صورت‏ گرفت نسبت خانوار‏های روستایی مواجه با عدم امنیت متوسط تا شدید غذایی از 15 درصد در اوایل 2020 به 45 درصد در ماه ژانویه 2021 افزایش یافت، اما تا پایان 2021 به سطح پیش از پاندمی رسید. اینک، این بهبودی در امنیت غذایی سال 2021 به خطر افتاده ‏است: بنگلادش در ماه مارس 2022 با افزایش بی‏‌سابقه قیمت‏‌های مواد غذایی اصلی و بی‏‌ثباتی در بازار کود‏های شیمیایی مواجه‏ شد.

ریسک‌‏هایی که سیستم غذایی بنگلادش با آنها مواجه است
جنگ در اوکراین از سه طریق مهم بر بنگلادش تأثیر داشته است.
اول، بازار گندم. گرچه مردم بنگلادش همواره برای دریافت کالری مورد نیاز خود وابستگی زیادی به برنج داشته‏ اند (تقریباً 68 درصد از کل کالری دریافتی آنها را برنج تأمین می‏ کند)، گندم به‏ طور فزاینده ‏ای به‏‏ صورت یک ماده غذایی مهم درآمده و تقریباً 7 درصد کل کالری دریافتی آنها را تشکیل می‌‏دهد. مصرف گندم در این کشور از سال 2000 سه ‎برابر شده‏ است و بنگلادش بیش‏ از 80 درصد گندم مصرفی خود را وارد می‏‌کند. از سال 2005، روسیه و اوکراین مقادیر بیشتر و بیشتری از گندم وارداتی این کشور را تأمین کرده‌‏اند و سهم آنها از کل واردات گندم بنگلادش به بیشتر از 50 درصد رسیده است. اینک با مختل شدن این واردات، بنگلادش مجبور است صادرکنندگان جایگزینی پیدا‏ کند.
در گذشته، این کشور از هند و استرالیا و کشور‏های دیگر گندم می‏‌خرید. انتظار می‌‏رود محصول گندم امسال هندوستان خوب باشد و این کشور اعلام کرده شاید بتواند امسال تا 10 میلیون تن گندم به بازار‏های جهان عرضه‏ کند.
دوم، بازار روغن‏‌های گیاهی. تقریباً 75 درصد روغن آفتابگردان مصرفی جهان از اوکراین و روسیه صادر می‌‏شود. گرچه بنگلادش روغن آفتابگردان وارد نمی‏‌کند، اما جنگ این دو کشور قیمت تمام روغن‏‌های گیاهی را افزایش داده ‏است. تقریباً تمام روغن گیاهی مصرفی بنگلادش (که عمدتاً روغن پالم و روغن سویا است) به ‏صورت خام یا فرآوری ‏شده یا به ‏صورت دانه‌‏های روغنی (کلزا و سویا) وارد کشور می‏‌شود و در داخل کشور فرآوری می‏‌گردد.
محدودیت‏‌های تجاری تحمیل شده توسط صادرکنندگان روغن گیاهی هم آسیب‌‏پذیری بنگلادش را افزایش داده ‏است. اندونزی 80 درصد روغن پالم وارداتی بنگلادش را تأمین می‏‌کند. در ماه مارس سال‏‌جاری، اندونزی عوارض صادرات فزاینده‏ ای را برای روغن پالم و مشتقات آن وضع کرد که امکان دارد عرضه این روغن در بازار جهان را محدود ‏سازد. آرژانتین تقریباً دو سوم سویای وارداتی بنگلادش را تأمین می‌‏کند. روز سیزدهم ماه مارس، آرژانتین صادرات روغن و کنجاله سویا را محدود کرد، اما در سی و یکم ماه مارس تصمیم خود را تغییر داد، ولی عوارض صادرات این محصولات را افزایش ‏داد. تمام این عوامل قیمت‏‌های روغن‏‌های گیاهی را به بالاترین سطح رسانده‌‏اند و هزینه‌‏های واردات کشور‏هایی مانند بنگلادش را افزایش ‏داده‏‌اند. با در‏نظر گرفتن این تأثیرات بر بازار‏های غلات و دانه‌‏های روغنی، داده‌‏های پایش محدودیت‌‏های صادراتی نشان می‏‌دهند که احتمال دارد 38 درصد از کل کالری دریافتی مردم بنگلادش تحت تأثیر این اقدامات قرار‏گیرد (که این معادل یک چهارم ارزش دلاری کل واردات است). 
سوم، کود‏های شیمیایی. کشاورزی بنگلادش، بویژه کشت برنج، ب‏شدت به مصرف کود‏های شیمیایی وابسته ‏است. میانگین مصرف این کودها بیش از 286 کیلوگرم در هکتار است و بنگلادش هرساله بیش از 1.2 میلیون تن کود شیمیایی وارد می‏‌کند تا 31 درصد از ازت، 57 درصد از فسفات و 95 درصد از پتاس لازم برای اراضی کشاورزی را تأمین ‏کند. روسیه و بلاروس صادرکنندگان عمده کود‏های شیمیایی در جهان هستند و جنگ، از جمله تحریم‏ شدن صادرات روسیه، این بازار‏ها را مختل کرده‏ است. تقریباً 75 درصد پتاس وارداتی بنگلادش را روسیه (34 درصد) و بلاروس (41 درصد) تأمین می‏‌کنند. کاربرد کمتر نهاده‌‏ها، بویژه کود‏های ازته، ممکن است تولید برنج را کاهش‏ دهد و تقاضا برای برنج وارداتی افزایش یابد.
علاوه بر آن، بنگلادش 44 درصد ذرت و سویای مورد نیاز خود را وارد می‏‌کند و قیمت این محصولات در جهان در حال افزایش است که این بر بخش خوراک دام بنگلادش نیز تأثیر می‏‌گذارد و هزینه پرورش طیور، گاو (گوساله) و ماهی را بالا می‌‏برد که این بخش‌‏ها در اثر پاندمی ضعیف‏‌تر شده‌‏اند. امکان دارد کاهش‏ یافتن فرآورده‏‌های حیوانی در ماه‌‏های آتی تأثیرات بر امنیت غذایی ناشی از اختلالات در محصولات اصلی گندم، روغن‏‌های گیاهی و برنج را تشدید کند.
برای تأمین مواد مصرفی، بنگلادش مجبور خواهد شد کالا‏ها را با قیمت‏‌های بالاتری خریداری‏ کند که این بر ذخایر پولی فشار آورده و بر بازار پول تأثیر خواهد ‏گذاشت. هم ‏اکنون نشانه‌‏هایی از کاهش ارزش پول این کشور مشاهده می‌‏شود. این خود به افزایش قیمت‏‌ها برای مصرف‏ کننده منجر می‏‌شود، چون بالا بودن قیمت‌‏ها در بازار‏های جهانی در اثر کاهش نرخ ارز شدت می‏‌یابد و فشار بیشتری بر وجوه عمومی وارد می‏‌شود.
دولت تعرفه واردات و مالیات بر ارزش افزوده را کاهش داد تا قیمت‌‏ها پایین بماند. برای پرداختن به ضعف‌‏های ساختاری، اصلاحات درازمدت لازم خواهد بود، بویژه اصلاح یارانه‏‌های کود‏های شیمیایی، چون این گونه سیاست‏‌ها از دیدگاه زیست‌‏محیطی و مالی پایدار نیستند.