برج‌ها نفس تهران را گرفته‌اند
محمد عیوض‌نژاد
کارشناس مسکن
پژوهش‌ها نشان می‌دهد برج‌های منطقه ۲۲ تهران موجب مسدود شدن، رکود و انباشت جریانات سطحی هوای ورودی به شهر تهران شده و هوای تازه را از مردمان شهر گرفته‌اند.
با توجه به گزارش‌های بین المللی، در سال 2016، حدود 92 درصد از جمعیت جهان، با مشکل آلودگی هوا روبرو بوده‌اند. همچنین آمارها نشان می‌دهند که آلودگی هوا هفتمین عامل مرگ و میر در دنیاست و سالانه 9 میلیون نفر، در سرتاسر جهان، بواسطه بیماری‌های متاثر از آلودگی‌های محیطی، جان خود را از دست می‌دهند. علاوه بر این، آلودگی هوا، پیامدهای اقتصادی شدیدی نیز به کشور ها تحمیل می‌کند. به گزارش اتحادیه اروپا، تنها بخشی از خسارت‌های ناشی از آلودگی هوا در این قاره، چیزی در حدود 161 میلیارد یورو در سال برآورد می‌شود.
در ایران نیز، سالهاست این پدیده نه چندان نوظهور گریبان گیر ساکنین شهر تهران است. آمارهای سالیانه، مرگ بیش از 34 هزار نفر در کشور را در ارتباط با آلودگی هوا می‌دانند. به گزارش سازمان جهانی بهداشت، هزینه‌های ناشی از آلودگی هوا در ایران، بیش از 30 میلیارد دلار و معادل 2.5 درصد تولید ناخالص داخلی کشور است. این هزینه‌ها شامل هزینه‌های پزشکی، کاهش رشد اقتصادی ناشی از مرگ زودرس و ناتوانی جسمی و هزینه تخریب محیط زیست است، که می‌توان با قطعیت، هزینه های واقعی تحمیل شده را، بسیار بیشتر از آمارهای داده شده تخمین زد. طبق اطلاعات قابل توجهی که دکتر عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت ارائه داده، بیش از 4 هزار و 800 قرن از عمر مردم ایران در اثر آلودگی هوا از دست رفته است.
در فصول سرد سال، سنگینی هوای سرد، پدیده وارونگی هوا و تردد بیشتر خودروها در سطح شهر، باعث تشدید غلظت آلاینده‌ها در سطح زمین می‌شود، بطوری که در دو فصل پایانی سال گذشته، موجب تعطیلی 22 روزه مدارس تهران شده است. آلودگی هوا باید در دو بعد بررسی شود. یک وجه عوامل تولید آلاینده‌هاست و وجه دیگر عوامل انباشت آن‌هاست. مطالعاتی که در سالهای گذشته در شهر اصفهان انجام شد، از سهم 13 درصدی صنایع شهری، 11 درصدی منابع خانگی، 76 درصدی حمل و نقل و ترافیک حکایت دارد. نتایج این تحقیقات، مهم‌ترین عامل تولید آلایندگی هوای اصفهان را اتومبیل های بنزینی و موتور سیکلت‌ها عنوان می‌کند. همچنین از دیدگاه عوامل انباشت آلودگی، سكونت طولانی مدت و حركات نزولی هوا، نبود باد در سطح زمين، شرايط كوهستانی و دره‌ای يا بروز مه در لايه وارونگی، موانع شهری و استقرار ساختمان‌های بلند كه بدون توجه به جهت وزش باد غالب هر شهر احداث شده‌اند و توليد آلاينده‌های شهری و صنعتی از عمده عوامل تثبیت کننده آلاینده‌ها در کلانشهرهاست.
برج‌ها از عاملان آلودگی هوا
نحوه توزیع و چینش ساختمان‌ها، نقش تعیین‌کننده‌ای بر میزان جذب انرژی خورشید، جریان هوایی نزدیک سطح زمین، مساحت تشکیل سایه و دمای توده هوای نزدیک به سطح زمین ایفا می‌کند. بنابراین نوع ساختمان‌سازی تاثیر زیادی در شدت و شکل پراکندگی و زدودن آلودگی‌های محیطی بخصوص آلودگی هوا دارد.
در سالهای اخیر به جهت جلوگیری از توسعه افقی شهرها، که بیشتر به دلیل کمبود زمین در شهر های بزرگ که ریشه در جایابی نادرست شهرها و تراکم جمعیتی ناشی از عدم توازن در پراکندگی امکانات رخ داده است، باعث شده تا سیاست بلندمرتبه‌سازی در کلانشهرها پیگیری شود. اقدامات بلند مرتبه‌سازی در سالهای گذشته با توجیه اینکه میدان باد در شهرها بسیار قوی است، انرژی بسیار بزرگی دارد و عوارض زمینی‌ای مثل ساختمان‌های 50 یا 100 متری نمی‌تواند جلوی باد را بگیرد صورت گرفت. اما تحقیقات علمی نشان می‌دهد، از آنجایی که جریان اصلی و موثر باد در بافت شهری بصورت سطحی است. این جریانات جوی با برخورد به ساختمان‌های بلند، انرژی و سرعت خود را از دست می دهند و نمی‌توانند آلاینده‌های تولیدی که منشا پیدایش اصلی آنها در نزدیک سطح زمین قرار دارد را جابجا کنند و در نتیجه این آلاینده‌ها در هوای سطح شهر حبس و تثبیت می‌شوند.
منطقه ۲۲ جریان هوا را مسدود کرده
مطالعه موردی‌ای که در دانشگاه تهران، در رابطه با آلودگی هوا در شهر تهران صورت گرفته است، نشان می‌دهد، برج سازی های منطقه 22 تهران، تاثیر بسیاری در کریدور ورودی هوای تهران داشته است. با توجه به اینکه موقعیت شهر به گونه‌ای است که از سه جهت شمالی، شرقی و جنوبی احاطه شده است، و تنها مسیری که برای ورود جریان باد و تخلیه آلودگی وجود دارد، از سمت غربی شهر است. بنابرین بلند مرتبه سازی در منطقه 22 که غربی‌ترین منطقه شهر تهران است، موجب مسدود شدن، رکود و انباشت جریانات سطحی هوای ورودی به شهر تهران شده است.
شبیه‌سازی و تحلیل برج های این منطقه و نوع چینش آنها نیز، اثبات می‌کند که این برج‌ها با ایجاد جریان گردابی هوا، و با کاهش شدید سرعت جریانات سطحی، مانع جاروب شدن آلودگی های تولید شده در سطح شهر می‌شوند؛ این تحقیقات نشان می‌دهند، این آثار در ساختمان‌هایی که ارتفاعی بیش از 13.5 متر دارند تشدید می‌شود. بنابرین پیش فرضی که در توسعه مسکونی منطقه 22 تهران اتخاذ شده است، رویه‌ای غلط بود که امروز پیامدهای زیانبار آن آسیب های جبران ناپذیری به ساکنین شهر تهران وارد آورده است.
انباشت آلودگی در نتیجه انباشت جمعیتی
همچنین در بررسی بلند مرتبه‌سازی از منظر عوامل تولید آلاینده های هوایی، باز هم ردپای سنگین بلند مرتبه سازی دیده می‌شود. در نوع بافت مسکونی متراکم، بواسطه تجمیع و تراکم جمعیت، با افزایش تعداد خودرو های موجود و تمرکز مبدا و مقصد سفر های درون شهری در یک ناحیه محدود، موجب ایجاد ترافیک سنگین در مسیر های منتهی به این مناطق می‌شود. آمارها نشان می‌دهد، 70 تا 80 درصد از آلودگی موجود در شهر تهران، ناشی از حمل و نقل شهری و ترافیک است. بخشی از این مساله به دلیل نوع و کیفیت خودروهایی است که در سطح شهرها تردد می‌کنند. اما قسمت عمده‌ی ماجرا، به ترافیک و زمان سفر برمی‌گردد. یعنی به جهت وجود ترافیک، زمان بیشتری صرف خواهد شد؛ یعنی خودرو در مقدار زمان بیشتری روشن خواهد بود و آلاینده‌های بیشتری در یک محدوده مشابه در ترافیک روان تولید خواهد کرد. در بافت شهری غیر متراکم، زمان سفر بواسطه کاهش تراکم و ترافیک کمتر خواهد بود. در این نوع بافت شهری، شرایط برای توسعه حمل و نقل سبز که مبتنی بر وسایل نقلیه با آلاینگی پایین مثل دوچرخه است فراهم می‌شود. همچنین با جایگزینی هزینه‌های وارده بواسطه آلودگی هوا در تامین بودجه توسعه حمل و نقل عمومی، می‌توان باعث کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی و عمدتا تک سرنشین در سفرهای درون شهری شد.
از طرفی بررسی مدل‌های توسعه شهری در کشورهای دیگر نشان می‌دهد شهرهایی با جمعیت مشابه تهران، وسعت چند برابری ای نسبت به تهران دارد. بنابراین حتی در بررسی حدود توسعه افقی، مساحت کلانشهر های ایران، هنوز به میزان مناسب و تجربه شده در الگوهای موفق در کشورهای دیگر نرسیده است و همچنان نیاز به توسعه افقی و افزایش وسعت شهر، با توجه به جمعیت فعلی کلانشهرها و تراکم چند برابری به نسبت شاخص های مطلوب جهانی وجود دارد.
در نتیجه مسئله آلودگی هوا با رویه ساخت برج های بلند مرتبه و پر تراکم حل نخواهد شد. رویکردی که رد پای آن در بسته تشویقی نوسازی بافت‌های فرسوده که توسط وزارت راه و شهرسازی به استانداران در بهمن ماه سال جاری ابلاغ شد، دیده می‌شود. مصوبه ای که اگر اجرایی شود، وضعیت تراکم کلانشهر های ایران که هم اکنون فاصله زیادی با شاخص های جهان دارد را بحرانی‌تر خواهد کرد.