بنت‌الهدی صدر، مدافع اسلامی حقوق زنان
گفت وگوی اختصاصی «ایران جمعه» با زینب مهنا، دکترای اندیشه اسلامی معاصر با تمرکز بر جنسیت و مطالعات زنان، پژوهشگر و نویسنده
* این گفت وگو به زبان انگلیسی دریافت و به زبان فارسی برگردانده شده است.
آیا می‌توان گفت که شهید بنت‌الهدی صدر در زمینه زنان و خانواده نظرات ثابت و پایداری داشته‌اند؟
شهید آمنه حیدرالصدر(ملقب به بنت‌الهدی) نه‌تنها دارای نظراتی پایدار بود بلکه نظرات او در زمینه مسائل زنان و خانواده کاملاً حکیمانه و مدبرانه بود. او بجز اینکه معلمی سرسخت، فعال سیاسی پرشور، نویسنده‌ای برجسته، روزنامه‌نگاری شجاع و شاعری پرشور بود بلکه یک مدافع حقوق زنان در زمان خود و به دنبال حفظ خانواده بود. او حقوق زنان در حوزه تحصیل و کار را فریاد زد، از رهبران دینی خواست در بسیاری از قوانین مربوط به طلاق و ازدواج مجدد تجدیدنظر کنند. ایده تساوی حقوق انسانی بین زن و مرد را تشویق کرد و مفهوم استقلال مالی و خودمختاری برای زنان را تقویت کرد.
نظرات ایشان چقدر بر اساس موازین اسلامی بود؟
برای پاسخ به این سؤال تنها کافی است که 30 کتاب غیرداستانی و رمان‌های داستانی او را مشاهده کنیم، بدون اینکه نیاز باشد 100 مقاله‌ای را که او نوشته است در نظر بگیریم. با این‌حال در اینجا تمرکز من روی 3 کتاب غیرداستانی او که بین سال‌های 1965 تا 1981 نوشته است خواهد بود.
او در کتاب «یک کلام و یک دعوت»(تألیف شده در سال 1965)به موضوع‌هایی از قبیل وضعیت کنونی زنان اسلام، حقوق زنان در اسلام، تأثیرات استعمار بر زنان اسلام، چگونگی تغییر وضعیت زنان توسط اسلام در مقایسه با زمان جاهلیت، نقش زنان در کربلا، نظام مهریه در اسلام، طلاق در اسلام، نگاه اسلام به زنان شاغل و حقوق آنها می‌پردازد. مقایسه آمنه صدر از وضعیت کنونی زنان با گذشته، حقوقی را که اسلام برای زنان قائل شده است روشن می‌کند. او در این کتاب با مثال‌های خود ثابت کرده است که غرب چگونه به زنان ظلم کرده درحالی‌که اسلام به زنان استقلال و آزادی داده است. او همچنین به مسائل حساس دوران خود مانند طلاق و سیستم مهریه پرداخته است. این مسائل در یک جامعه مردسالار در عراق تابو به شمار می‌آمد. آمنه صدر به مردانی که در محل کار از زنان سوءاستفاده می‌کردند به‌شدت حمله کرده و خواستار عدالت در این زمینه بود. او سرانجام آثار فرهنگ استعمار را افشا کرده که بحث‌های زیادی در میان زنان عرب و مسلمان در این زمینه صورت گرفته است.
در کتاب دوم او با نام «قهرمانی زن مسلمان» که در سال 1970 منتشر شد موضوعات اصلی عبارت بودند از: زنان مسلمان در جبهه جنگ و نقش ویژه و مشارکت آنها، مقاومت نظامی و فکری زنان. او همچنین در کتاب خود اسامی زنان مسلمان پیشکسوتی را که نه‌تنها از پیامبر(ص)دفاع کردند بلکه در کنار آن حضرت جنگیدند ذکر می‌کند. آمنه صدر در این کتاب نه‌تنها فهرستی از زنان مبارزی که در کتب اسلامی یا جوامع مسلمان تبلیغ نشده‌اند تهیه کرده است بلکه اهمیت و ضرورت حضور آنها در زمان جنگ را نیز روشن کرده است.
سومین کتابی که در اینجا ذکر می‌کنم کتاب «زن با پیامبر(ص): در زندگی و شریعت او» است که در سال 1981 منتشر شده است. در این کتاب مسائلی مانند کمک‌های زنان، اهمیت حضور زنان در محل کار، سوءاستفاده‌های مردان، تبلیغات استعماری، زنان و حجاب، مالکیت و تملک در اسلام، وضعیت مالی زنان در اسلام و... که همگی این موارد در آن دوران حائز اهمیت بودند و هنوز هم موردبحث هستند بررسی شده است. آنچه آمنه صدر در این کتاب انجام داده تهیه فهرستی از زنانی است که از نزدیکان پیامبر(ص) و الگوی زنان معاصر هستند و نحوه مشارکت و کمک‌های آنها به پیامبر مورد بررسی قرار گرفته است. او بیان می‌کند که این وظیفه زن است که برای احقاق حقوق خود طلب علم کند. وی همچنین بر استقلال زن از مرد چه از نظر مالی و چه از نظر قانونی در نظام اسلامی نیز تأکید دارد.
روش‌ها و نحوه بیان ایشان چقدر مناسب انتخاب شده است؟
همان‌طور که قبلاً اشاره کردم او بیش از 100 کتاب و مقاله نوشته است و نحوه بیان ایشان در دستنوشته‌ها درباره مسائل زنان و خانواده بسیار گویا و رسا بوده است. این سبک نگارش او بود که توجه زنان و مردان را به خود جلب کرد. نوشته‌های او جنبه‌هایی از «روحی جدید» و ذهنیتی روشن، همراه با شفافیت و سهولت در برخورد با مشکلات را نشان می‌داد. او در نوشته‌های خود درد و رنج زن و تابوهایی که او را آزار می‌داد هدف گرفت. او در حوزه رسانه‌ای و آموزش زن مسلمان در لایه‌های مختلف جامعه یک پیش‌گام به شمار می‌آمد. بنت‌الهدی به داشتن سبک ادبی جذاب و اظهارات صادقانه‌ای که روح‌های شکسته را جذب می‌کرد شناخته شده بود. مخاطبان او زنان، مردان، نهادهای سیاسی، سازمان‌های بین‌المللی و مهم‌تر از همه نهادهای مذهبی بودند.
علاوه بر این بنت‌الهدی بر سازماندهی مدارس و گروه‌های بحث و گفت وگوی زنان تأکید داشت و از داستان‌های خود برای ترویج مسائل زنان استفاده می‌کرد. او در چهارچوب مبارزات ضد امپریالیستی خود حجاب را یک موضوع استراتژیک می‌دانست. از آنجایی که «زنان محجبه به نماد جامعه اسلامی تبدیل شدند» مخالفت با حجاب از نظر سیاسی بی‌اعتبار بود. اگرچه بنت‌الهدی همراه با برادر مشهورش در سال 1980 اعدام شد اما همچنان به تأثیر خود بر جنبش‌های معاصر برای دفاع از حقوق زنان ادامه داده است.
حرکت او چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با دیگر مدافعان حقوق زنان در زمان خود داشت؟
آگاهی نسبت به دوران و زمانی که او در آن زندگی می‌کرد بسیار مهم است. او در زمان انقلاب 1958 عراق، در زمان یادآوری خاطرات اشغال بریتانیا، تصویر رایج غرب‌زدگی و سپس به‌قدرت‌رسیدن بعثی‌ها و در نهایت در زمان تلاش حزب الدعوة به‌منظور ایجاد نظام اسلامی زندگی می‌کرد. همه اینها به جنبش و تلاش او برای حفظ اسلام و حقوق زنان کمک کرد. او جرأت داشت در زمان انحطاط حجاب نظرات اسلامی خود را آشکارا و با جسارت زیادی بنویسد.
او از طریق بخشی که در مجله جنبش، الاضواء الاسلامیه (نور اسلام)، به او اختصاص داده شده بود تبدیل به مدافع حقوق زنان جنبش الدعوة نجف شد. او با ترویج «آگاهی جدید زنان در اسلام» تلاش می‌کرد تا زنان را به آگاهی از حقوق خود و شجاعت دفاع از این حقوق مسلح کند. محدودیت‌های مردسالارانه شدیدی که در دهه 1950 بر زنان عراقی وجود داشت از مهم‌ترین چالش‌های او بود. او خاطرنشان می‌کرد اگرچه برخی از زنان مرفه اهل‌سنت ممکن است تحصیلات مدرن دریافت کنند ولی مکانیسمی وجود ندارد که زنان بتوانند مستقل از مردان عمل کنند.
در آخر حرکت ایشان در این زمینه را چقدر مؤثر می‌دانید؟ نشانه‌های این تأثیر چیست؟
او یکی از مشهورترین نویسندگان زن است که جهان اسلام و به‌ویژه خوانندگان زن جوان و مسلمان را تحت‌تأثیر قرار داده است. از زمان نگارش رمان‌ها و داستان‌های کوتاه بنت‌الهدی بیش از چهار دهه گذشته است و کتاب‌های او به بیش از پنج زبان ترجمه شده است. او تحت هدایت برادر شهیدش محمدباقر صدر، داستان‌هایی نوشت که افکار اسلامی را در برمی‌گرفت و به سبک تحت‌اللفظی نوشته شده بود که زنان کشورهای مختلف بتوانند راحت‌تر آن را درک کنند. موضوعات اصلی داستان‌های او شامل موضوعاتی همچون خانواده، کار اسلامی، مشکلات زنان شاغل، حجاب، آرایش، زیبایی، تعدد زوجات و... است.
برادرش نیز به بنت‌الهدی این فرصت را داد تا با انتشار عقاید خود در یک مجله آنها را بیان کند. این زمانی اتفاق افتاد که در سال 1958 گروهی از روحانیون جوان شیعه در نجف عراق که یکی از آنها آیت‌الله محمدباقر بود به مجله جماعت العلما(جامعه علمای دینی) که اخیراً تأسیس شده بود روی آورده بودند. این نشریه شامل یک ستون منظم درباره مسائل زنان بود که توسط ایشان نوشته می‌شد و بعد مرحوم آیت‌الله سید محمدحسین فضل‌الله، کتاب الاضواء الاسلامیه (انوار اسلامی) را منتشر کرد که امینه بنت حیدر الصدر با نام مستعار بنت‌الهدی (دختر راه حق) در آن می‌نوشت.
در طی دو دهه بعد، بنت‌الهدی ده‌ها مقاله، رساله دینی، رمان و داستان کوتاه نوشت که تعداد کمی از آنها به انگلیسی ترجمه شده است. «ستون زنان» ماهانه او به موضوعات مختلف بحث‌برانگیز از طلاق، ازدواج معاصر، ارث، قوانین خانواده غربی و مادری می‌پرداخت. این یک واقعیت آشکار بود که هر زنی که او را می‌دید و به صحبت‌های او گوش می‌داد به یکی از طرفداران او تبدیل می‌شد.
او با توجه به فعالیت‌های سیاسی خود رهبری جنبش‌های اسلامی زنان در عراق را برعهده گرفته بود. او تصمیم گرفت راه برادرش را دنبال کند. پس از دستگیری صدر، وی در حرم امام علی(ع) سخنرانی کرد و به مردم گفت که مرجع تقلید دستگیر شده است. سخنرانی او منجر به تظاهرات مردم نجف و آزادی برادرش محمدباقر صدر شد.