تاریخچه جام حذفی در ایران
جــــــــام حذفی مــادر فوتبال
جام حذفی در تمام دنیا اعتبار و پیشینه فوتبال هر کشوری است. قدرت فوتبال یک کشور را با لیگ آن می‌سنجند و چشم دنیا معمولاً به نتایج لیگ‌هاست، قهرمان لیگ‌ها وارد تورنمنت‌های معتبری چون لیگ قهرمانان هر قاره می‌شوند و دریافتی‌ها و درآمدها در لیگ پایه و اساس قرارداد هر بازیکن و مربی است. فصل فوتبال را با شروع و پایان لیگ می‌سنجند و خلاصه اینکه به شکلی کاملاً عامیانه این لیگ است که جام اول در هر کشوری محسوب می‌شود. اما پس چرا جام حذفی پیشینه و اعتبار هر کشور است؟
اولین جام جهان
اگر به تولد فوتبال نگاه کنیم ارزش و جایگاه جام حذفی نمایان می‌شود. امروزه قدیمی‌ترین تورنمنت فوتبال جهان جام حذفی انگلستان است که قدمتی بالغ بر یک و نیم قرن دارد. یعنی بیش از ۱۵۰ سال است که جام حذفی در این کشور برگزار می‌شود. کشوری که خود را صاحب و مبدع فوتبال می‌داند. حتماً می‌دانید که تمام دنیا در کمیته قانونگذاری فدراسیون جهانی فوتبال چهار نماینده دارند و بریتانیا هم چهار نماینده که از اسکاتلند، ایرلند، انگلستان و ولز هستند. تنها جزیره دنیا که اجازه دارد ۴ تیم ملی در مسابقات معتبر بین‌المللی شرکت دهد و باز حتماً این را هم می‌دانید که نخستین بازی ملی تاریخ فوتبال بین انگلستان و اسکاتلند برگزار شده است. همین دلایل کافی است اهمیت جام حذفی پی ببریم.
دلیل گسترش فوتبال
اما فوتبال چگونه در دنیا گسترده شد؟ فراموش نکنیم که تیم لازمه اصلی برگزاری مسابقات فوتبال است. پیدایش تیم‌ها منجر به برگزاری مسابقات شد و این حساسیت مسابقات بود که تماشاگران را به خود جلب کرد. اگر به تاریخ نگاه کنید، می‌بینید که اولین مسابقات در هر کجای دنیا به شکل حذفی برگزار شده و تا دهه‌ها تورنمنت‌ها نیز جدول حذفی و دو حذفی داشتند. به عبارت دیگر مسابقات دوره‌ای و به شکل رفت و برگشتی که استاندارد لیگ با تعریف جهانی است، همیشه و در هر کشور پس از جام حذفی متولد شده و در واقع ابتدا باشگاه‌ها شکل گرفتند و در جام حذفی قوام یافتند، پس از آن که فوتبال در میان مردم جایگاه خود را پیدا کرد این باشگاه‌ها به شکل حرفه‌ای به زندگی خود ادامه داده و زمینه‌ساز پیدایش لیگ شدند. جام حذفی مادر تمام مسابقات و تمام تورنمنت‌ها در تمام کشورهای دنیا است.
استارت فوتبال در ایران
نگاهی به کشور خودمان فصل‌الخطاب است. در کشور ما از ابتدای قرن گذشته فوتبال داشتیم و تیم‌هایی در شهرهای مختلف خوزستان، آذربایجان و تهران تشکیل شدند که به صورت دوستانه، محلی یا منطقه‌ای با یکدیگر بازی می‌کردند. یک مسابقه و تمام، دیگر بازی بعدی و قبلی در کار نبود. از ۱۳۱۸ که مسابقات قهرمانی کشور در رشته‌های مختلف با قوانین جدید بین‌المللی در ایران آغاز شد، مسابقات فوتبال هم به شکل حذفی برگزار شد. کلنی‌های مختلف از استان‌های مختلف می‌آمدند و این تیم‌های منتخب با یکدیگر بازی می‌کردند و در نهایت یک تیم به عنوان قهرمان معرفی می‌شد. در دهه‌های بعد که تعداد بازیکنان و باشگاه‌ها بیشتر شد، در شهرها و استان‌های مختلف مسابقات زیر نظر هیأت‌ها شکل گرفت که باز آنها هم به صورت تک‌حذفی یا دوحذفی بود تا قهرمان هر شهر یا هر استان مشخص شود. در دهه 30 و آغاز دهه ۴۰ که باشگاه‌ها خود رأساً تورنمنت‌هایی را در یک شهر به صورت مجتمع ترتیب می‌دادند، باز شکل برگزاری مسابقات حذفی بود.
اینجا همه چیز برعکس است!
اگر مخاطب همیشگی ما بوده باشید حتماً این گزاره را قبلاً خوانده‌اید که در کشور ما و برگرفته از فرهنگ ما - که بسیاری از اتفاقات و رویدادهای بین‌المللی را به شکلی متفاوت اجرا می‌کنیم - فوتبال نیز استثنا نیست. همه جای دنیا ابتدا فدراسیون دارند و بعد تیم ملی تشکیل می‌شود اما در ایران ابتدا تیم ملی تشکیل شده و شش سال بر فدراسیون متولد شد! پس جای تعجب ندارد که جام حذفی باعث گسترش فوتبال و پیدایش لیگ در ایران شده اما خود پس از لیگ به شکل رسمی برگزار شده باشد! البته این حقیقت را فراموش نکنید ما دهه‌ها قبل از تولد لیگ و همان‌طور که در بالا اشاره شد مسابقات حذفی داشته‌ایم اما وقتی منظور از تورنمنت رسمی و پذیرفته شده از طرف تمام مجامع بین‌المللی است. آن وقت تاریخ تولد جام حذفی در ایران به دهه پنجاه شمسی برمی‌گردد، حال آنکه لیگ سال ۱۳۴۹ در ایران متولد شد.
تولد لیگ در بستر حذفی
شاید خیلی‌ها ندانند که عمر جام ملت‌های آسیا از جام ملت‌های اروپا بیشتر است. همه، قاره اروپا را به عنوان قدرت اول فوتبال جهان می‌شناسند اما اولین دوره جام ملت‌های اروپا در ۱۹۶۰ برگزار شد حال آنکه در همین سال جام ملت‌های آسیا دومین دوره خود را تجربه می‌کرد!
در آن دوره‌های اولیه مسابقات معتبر بین‌المللی و بالاترین سطح آن یعنی جام جهانی به صورت حذفی برگزار می‌شد و به همین دلیل کشورها با یک مسابقه در جام جهانی مجبور به خداحافظی می‌شدند. در دهه ۵۰ میلادی زمانی که تلویزیون به میان آمد و فوتبال گسترش پیدا کرده و چرخه مالی قدرتمندی پیدا کرد، این ضعف که یک کشور به کشوری در قاره دیگر سفر می‌کند و بعد از یک مسابقه مجبور به بازگشت است، باعث شد که فیفا به فکر برگزاری مسابقات دوره‌ای بیفتد ولی در جام ملت‌های آسیا و اروپا مسابقات حذفی تا دهه ۶۰ میلادی ادامه داشت.
جالب اینکه در آسیا نخستین دوره مسابقات به شکل امروزی و دوره‌ای که یک تیم با شایستگی و پس از بازی کردن با تمام تیم‌ها به قهرمانی برسد، در ۱۹۶۸ و چهارمین دوره جام ملت‌ها بود که در تهران برگزار می‌شد و تیم کشورمان در نخستین حضور آسیایی خود به عنوان قهرمانی رسید. پس می‌بینید که این شکل برگزاری حذفی در دنیا بوده که پس از گستراندن فوتبال به سرتاسر جهان باعث پیدایش لیگ‌ها شده است.
جام بی‌نایب قهرمان!
یک توضیح ضروری در اینجا لازم است و آن اینکه یک اشتباه تکراری و یک غلط مصطلح در ذهن بسیاری شکل گرفته که برخی نیز از آن سوء‌استفاده می‌کنند. در جام حذفی عنوانی به نام نایب قهرمان یا افتخار دومی نداریم. در جام حذفی تنها یک تیم قهرمان می‌شود و مابقی تیم‌ها حذف. تنها فرق تیم‌ها در مرحله حذف آنهاست. یعنی یک تیم در همان دور اول می‌بازد و کنار می‌رود و یک تیم در فینال اما تفاوتی بین این دو نیست و هر دو باخته‌اند. بنابراین در این جام نمی‌توان به کسی عنوان نایب قهرمان اطلاق کرد. هیچ تیم و هیچ مربی و هیچ مدیر یا هیچ بازیکنی نمی‌تواند مدعی شود که من نایب قهرمان جام حذفی شده‌ام. در مسابقات لیگ عنوان دومی و سومی افتخار است و سهمیه قاره می‌گیرد. بین تیم یازدهم و دوازدهم از نظر پاداش و دریافتی تفاوت است، به خاطر اینکه در یک فصل و یک‌سال تیم‌ها رقابت می‌کنند و تفاوت در امتیازات یا گل‌ها مشخص می‌شود اما در جام حذفی یک تیم ممکن است در همان دور اول بسته به اتفاقات فوتبالی یا حتی اشتباه داوری ببازد و حذف شود. در نتیجه هیچ تفاوتی بین تیم‌های مغلوب نیست و تنها قهرمان است که از او یاد می‌شود و اسم بردن از تیم فینالیست و شکست خورده در بازی آخر به معنی دادن اعتبار به آن تیم نیست.
آزادی خرمشهر
در دنیای امروز تورنمنت‌های مختلف فوتبال نام‌های گوناگونی به خود می‌گیرند و انتخاب این نام‌ها کاملاً در اختیار برگزار کننده است. میتواند اسم حاکم یک کشور باشد یا از روی اسپانسر برگزاری آن مسابقات گرفته شود. اسم یک لیگ یا یک تورنمنت میتواند در طول دهه‌های مختلف تغییر کند. در خود ایران پنج دوره مختلف برگزاری لیگ با پنج نام گوناگون داشته‌ایم که الزاماً بین آنها فاصله هم وجود ندارد. مثلاً لیگ قدس به لیگ آزادگان منتهی شد و لیگ آزادگان به لیگ برتر و تنها نام آن تغییر کرد.
درمورد جام حذفی هم، چنین است، در دنیا و در بسیاری از کشورها به جام حذفی کوپا می‌گویند. در کشور ما جام حذفی نام‌های مختلفی داشته، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به‌نام جام پهلوی خوانده می‌شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تا امروز نام جام آزادی خرمشهر روی آن است. همان‌طور که لیگ برتر ما نام جام خلیج فارس دارد.
جام 47 ساله
جام حذفی سال ۱۳۵۴ در ایران متولد شد و تاکنون ۳۵ دوره آن برگزار شده است. اسفندماه ۱۴۰۱ مرحله یک‌هشتم نهایی سی و ششمین دوره جام حذفی در شهرهای مختلف برگزار شد و تنها دیدار فولاد و گل‌گهر از این مرحله باقی است. برای یادآوری قابل ذکر است که در این مرحله پرسپولیس، سپاهان را در اصفهان حذف کرد و استقلال، ملوان را در تهران. دو تیم از سطوح پایین‌تر به جمع هشت تیم برتر رسیده‌اند و برای رسیدن به عنوان قهرمانی این جام تنها سه مسابقه دیگر باقی است. نساجی مدافع عنوان قهرمانی جام حذفی در مرحله یک هشتم با پیروزی در ضربات پنالتی مقابل آلومینیوم اراک موفق به حذف این تیم شد و یکی از هشت تیم مرحله یک چهارم نهایی است. تقابل نساجی و آلومینیوم در واقع تکرار فینال دوره قبل بود. در مورد آمار و رکوردهای جام حذفی که استقلال پرافتخارترین تیم ما در این تورنمنت است در جای دیگر خواهید خواند و اینک مروری کوتاه خواهیم داشت بر ۳۵ دوره عمر برگزاری این تورنمنت.
دوره اول
نخستین دوره جام حذفی در سال ۱۳۵۴ یعنی زمانی که دو دوره لیگ ایران و سه دوره لیگ تخت جمشید برگزار شده بود و تیم‌ها در فصل چهارم لیگ تخت جمشید بودند برگزار شد.
این دوره در فصل ۵۵-۵۴ برگزار و دو تیم ملوان و تراکتورسازی به فینال رسیدند. دیدار فینال در تهران برگزار شد و ملوان با هدایت بهمن صالح‌نیا ۴ بر یک تراکتور را در فینال برد و عنوان قهرمانی نخستین دوره جام حذفی را به خود اختصاص داد.
دوره دوم
دومین دوره جام حذفی نیز پیش از انقلاب برگزار شد. در فصل ۵۷-۵۶ که همزمان با لیگ ششم تخت جمشید بود. در این دوره استقلال و هما، دو تیم تهرانی به فینال رسیدند و استقلال با هدایت ولادیمیر جگیج با پیروزی دو بر صفر در فینال فاتح دومین دوره جام حذفی شد.
وقفه اول
بین دوره دوم و سوم جام حذفی ۸ سال فاصله بود. از ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن تا ۱۳۶۵ و تولد دوباره جام حذفی نه مسابقات لیگ داشتیم و نه مجالی برای پرداختن به فوتبال. اولویت کشور دفاع مقدس بود اما مسابقات باشگاهی در تهران و در برخی شهرهای دیگر سالانه برگزار می‌شد و تورنمنت‌های فصلی همچون جام ۲۲ بهمن هم داشتیم.
دوره سوم
اما نخستین مسابقه رسمی‌که پس از پیروزی انقلاب فدراسیون فوتبال برگزار کرد جام حذفی فصل ۶۶-۶۵ بود. ملوان درست مثل دوره اول در تولد دوباره جام حذفی نیز به فینال رسید و دوباره با بهمن صالح‌نیا مقابل یک تیم شهرستانی - یعنی خیبر خرم‌آباد - در تهران بازی فینال را دو بر صفر برد و به مقام قهرمانی رسید. در غیاب لیگ قهرمان جام حذفی به عنوان نماینده ایران به جام باشگاه‌های آسیا معرفی شد.
دوره چهارم
فصل ۶۷-۶۶ اولین فصل پس از انقلاب بود که ۳ تورنمنت برگزار و در هر سه پرسپولیس و رهبری علی پروین با اقتدار قهرمان شد. قهرمان جام باشگاه‌های تهران و قهرمان جام حذفی تهران در غیاب لیگ با اقتدار در جام حذفی همه رقبا را شکست داد و در فینال به ملوان رسید؛ مدافع عنوان قهرمانی. برای نخستین‌بار در این دوره بازی فینال رفت و برگشتی اما هردو در تهران برگزار شد و پرسپولیس با پیروزی یک بر صفر در مجموع دو دیدار به عنوان قهرمانی رسید. پرسپولیس به آسیا رفت اما بدون علی پروین!
دوره پنجم
پنجمین دوره جام حذفی در فصل ۶۸-۶۷ برگزار شد و دوباره دو تیم شهرستانی به فینال رسیدند. ملوان برای سومین دوره متوالی فینالیست بود و اینبار مقابل شاهین اهواز با رهبری مجید باقری‌نیا کار بسیار سختی داشت. برای نخستین‌بار در این دوره دو تیم فینالیست اجازه داشتند در شهرهای خود پذیرای حریف باشند. در بازی رفت ملوان بندر انزلی چهار بر یک پیروز شد و دیگر همه بهمن صالح‌نیا و شاگردانش را قهرمان جام می‌دانستند اما در بازی برگشت شاهین اهواز با فرزاد آهک‌پور کاری کرد کارستان و با پیروزی ۳ بر صفر به خاطر گل‌زده در خانه حریف به عنوان قهرمانی را به خود اختصاص داد.
دوره ششم
ششمین دوره جام حذفی در فصل ۶۹-۶۸ برگزار شد. فصلی که همزمان شد با تولد دوباره لیگ در ایران پس از پیروزی انقلاب که با نام لیگ قدس برگزار می‌شد. در این دوره از جام حذفی دوباره ملوان به فینال رسید، دوباره در تهران بازی کرد و در یک تک‌مسابقه پس از ۱۲۰ دقیقه تساوی بدون گل برابر استقلال، در ضربات پنالتی ۶ و ۵ به پیروزی رسید و نخستین تیمی شد که سه دوره قهرمان جام حذفی می‌شود.
دوره هفتم
هفتمین دوره جام حذفی در فصل ۷۰-۶۹ برگزار شد. در این دوره ملوان برای پنجمین فصل متوالی به فینال رسید تا یک رکورد جاودانه و ابدی را به نام خود ثبت کند. قوی سفید تا آن روز دو بار فینال را برده و دو بار باخته بود و این یک فینال تکراری با پرسپولیس بود که بار دیگر علی پروین با پیروزی دو بر یک در تهران شاهد موفقیت را در آغوش کشید. به این ترتیب و پس از ملوان، پرسپولیس دومین تیمی شد که توانست بیش از یک بار قهرمان جام حذفی شود.
دوره هشتم
بین دوره هفتم و هشتم جام حذفی دو سال فاصله افتاد. در فصل ۷۳-۷۲ جام حذفی دوباره متولد شد و اینبار سایپا با رهبری بیژن ذوالفقارنسب در دو بازی رفت و برگشت مقابل جنوب اهواز به عنوان قهرمانی رسید تا نخستین تیم تاریخ فوتبال ایران شود که در یک فصل دبل می‌کند؛ یعنی هم قهرمان لیگ شده بود و هم قهرمان جام حذفی. بازی دو تیم در تهران به تساوی بدون گل رسید و تساوی یک - یک در اهواز با قانون گل زده در خانه حریف باعث شد جام به تیم تهرانی برسد.
دوره نهم
نهمین دوره جام حذفی در فصل ۷۴-۷۳ برگزار شد. اینبار بهمن کرج و تراکتورسازی به فینال رسیدند. بهمن تیمی تازه‌تأسیس بود که با استخدام فیروز کریمی و جذب ستاره‌های بزرگ پاس قهرمان آسیا، به عنوان یک مدعی قهرمانی گام به گذاشته و در لیگ هم با ۱۱ امتیاز از پرسپولیس پیش بود اما قهرمان نشد. در جام حذفی اما فیروز کریمی در تبریز با یک گل مغلوب شد و در تهران با ۲ گل پیروز تا در مجموع دو مسابقه قهرمان جام حذفی شود. در آن زمان جام جامداران آسیا هم تأسیس شده بود و بهمن با این جام قهرمانی به عنوان نماینده ایران به آسیا رفت.
دوره دهم
استقلال فاتح دومین دوره جام حذفی برای تکرار این عنوان تا دهمین دوره صبر کرد. در فصل ۷۵-۷۴ استقلال به رهبری منصور پورحیدری تا فینال به راحتی بالا آمد و در دیدار فینال مقابل برق شیراز هر دو بازی رفت و برگشت را برد تا با اقتدار نخستین تیمی شود که هر دو فینال را می برد. آبی‌ها در تهران ۲-۰ و در شیراز ۳-۱ پیروز شدند و علاوه بر جام قهرمانی از شیراز یک پدیده هم با خود به تهران آوردند. داریوش یزدانی که ستاره بازی فینال بود و در عنفوان جوانی به استقلال تهران آمد
دوره یازدهم
فصل یازدهم جام حذفی ۷۶-۷۵ برگزار شد. برق شیراز که دوره قبل به فینال رسیده بود، با غلام پیروانی تا فینال دوباره بالا آمد اما فعل و انفعالاتی که در فاصله بین بازی نیمه‌نهایی و فینال اتفاق افتاد باعث جانشینی محمود یاوری شد. اینبار برق با مربی جدید در فینال مقابل بهمن کرج توانست بازی را به پنالتی بکشاند و پس از تساوی بدون گل در ۱۲۰ دقیقه، در ضربات پنالتی سه بر صفر پیروز شد و به جام قهرمانی بوسه زد. نخستین قهرمانی با دو مربی!
وقفه آخر
سومین و آخرین وقفه در تاریخ جام حذفی در حد فاصل دوره یازدهم و دوازدهم رخ داد. سال ۷۶ سالی بسیار خاص در تاریخ فوتبال ایران است. بازی‌های تیم ملی در مسیر رسیدن به جام جهانی تبدیل به یک ماراتن شد و ایران به شکل دراماتیک پس از ۱۷ مسابقه در پلی‌آف دو قاره توانست با عبور از سد استرالیا سی و دومین و آخرین بلیت جام جهانی ۹۸ را بگیرد. نخستین حضور ایران در جام جهانی پس از انقلاب آنقدر شیرین بود که دیگر کسی به مشکلاتی که این موفقیت برای فوتبال داخلی ایجاد کرد، نپردازد.
پرسپولیس و جام حذفی قربانی جام جهانی!
در فصل ۷۶-۷۷ لیگ آزادگان پرسپولیس به عنوان مدافع دو دوره قبلی قهرمانی، جدیدترین مدعی بود اما با داشتن ۱۳ ملی‌پوش در تیم ملی و به خاطر بازی‌های ایران دیدارهایش مدام به تعویق افتاد و از جایی به بعد دیگر امکان زمانی برای برگزاری بازی‌های عقب افتاده پرسپولیس وجود نداشت. در نتیجه پرسپولیس از لیگ کنار کشید تا عنوان قهرمانی به استقلال برسد. قرمز‌ها دو فصل بعدی را هم دوباره با اقتدار قهرمان شدند و هنوز هم هواداران این تیم می‌گویند اگر صعود ایران به جام جهانی ۹۸ نبود، رکورد پنج قهرمانی متوالی در دهه 70 رخ می‌داد نه دهه ۹۰.
همین معضل یعنی درگیری بیش از حد تیم ملی با مسابقات مقدماتی جام جهانی باعث شد برگزاری جام حذفی نیز از تقویم فدراسیون خارج شود. این آخرین فصل تا امروز است که جام حذفی نداشتیم و امیدواریم تا همیشه نیز آخرین فصل بماند.
دوره دوازدهم
دوره دوازدهم جام حذفی دوره‌ای خاص بود، از بسیاری جهات! تا این دوره ما تیم‌هایی که بیش از یک بار قهرمان شده باشند داشتیم، فینال رفت و برگشتی هم داشتیم، قهرمانی یک تیم با دو مربی هم داشتیم، همین طور مربیانی که بیش از یک بار قهرمان شده باشند. برنده در ضربات پنالتی هم داشتیم اما …
فصل دوازدهم جام حذفی ۷۷-۷۸ پرسپولیس با بازگشت علی پروین تیمی‌باشکوه شده بود. رکورد ۱۶ برد متوالی را به جا گذاشت که هنوز هم دست نخورده باقی است. در این دوره برای نخستین بار در فینال جام حذفی دربی برگزار شد و دو قطب پر طرفدار در فینال به هم خوردند. پیش از آن تنها یک بار در سال ۶۷ استقلال و پرسپولیس در یک چهارم نهایی جام حذفی رقیب هم شده بودند که آنجا پرسپولیس در ضربات پنالتی برد و در نهایت قهرمان شد. این اتفاق این بار در فینال و در همان وقت ۹۰ دقیقه قانونی تکرار شد، پرسپولیس ۲-۱ استقلال را شکست داد و دومین تیم تاریخ شد که در یک فصل دبل می‌کند ؛ یعنی هم قهرمان لیگ و هم قهرمان جام حذفی می‌شود.
دوره سیزدهم
سیزدهمین فصل جام حذفی ۷۸-۷۹ برگزار شد. استقلال با بازگشت دوباره منصور پورحیدری - که تیم ملی را به خاطر خانه ابدی‌اش رها کرد - چهره یک مدعی به خود گرفته بود و در دیدار فینال مقابل بهمن با پیروزی 3-1 فاتح جام حذفی شد. این آخرین حضور بهمن در تاریخ فوتبال ایران بود چرا که از مدت‌ها قبل اعلام انحلال کرده بود و پس از پایان این مسابقه نیز بازیکنانش آزاد اعلام شدند. برخی بازیکنان فینال سر از تیم برنده درآوردند، مثل فرزاد مجیدی یا ستار همدانی!
دوره چهاردهم
چهاردهم این فصل جام حذفی ۷۹-۸۰ همزمان شد با دهمین دوره لیگ آزادگان، یعنی آخرین فصل برگزاری لیگ آماتوری در ایران. فصلی که استقلال با استفاده از مشکلات مدیریتی پرسپولیس و چند پاره شدن این تیم به عنوان قهرمانی لیگ رسید و فجرسپاسی نیز جام حذفی را به خانه برد. غلام پیروانی که در تجربه قبلی نتوانسته بود در فینال تیم شهرش را قهرمان کند، این بار در مصاف با ذوب آهن هر دو بازی رفت و برگشت در اصفهان و شیراز را برد و با برتری ۳-۱ در مجموع فاتح جام حذفی شد.
دوره پانزدهم
فصل پانزدهم جام حذفی نخستین فصل برگزاری همزمان با لیگ برتر بود، یعنی ۸۰-۸۱ که اولین دوره لیگ حرفه‌ای جام خلیج فارس برگزار شد. در خرداد ۱۳۸۱ اتفاقی افتاد که هنوز در تاریخ فوتبال ایران از آن یاد می‌شود. استقلال در هفته پایانی لیگ اول حرفه‌ای با ۳ امتیاز برتری نسبت به پرسپولیس در انزلی مهمان ملوان بود و با یک مساوی هم قهرمان می‌شد اما آنجا باخت تا پرسپولیس در بازی همزمان در آزادی با یک گل فجرسپاسی را شکست داده و به شکلی دراماتیک قهرمان شود. پس از آن مسابقه منصور پورحیدری به حالت قهر تیمش را رها کرد و به خانه رفت. استقلال با امیر قلعه‌نویی وارد جام حذفی شد و تا فینال با اقتدار پیش رفت و آنجا هم فجرسپاسی - مدافع عنوان قهرمانی - را در تهران ۲-۱ برد و در شیراز بازی 2-2 مساوی شد تا در مجموع دو مسابقه امیر قلعه‌نویی نخستین جامش را در فوتبال ایران بگیرد. او همان شب جام قهرمانی را همراه با تیمش به خانه پورحیدری برد اما منصورخان دیگر حاضر به بازگشت نشد تا اولین جام در کارنامه مربیگری قلعه‌نویی ثبت شود.
دوره شانزدهم
در فصل شانزدهم جام حذفی فجر سپاسی به یک رکورد رسید. در دهه 60 ملوان با حضور در پنج فینال متوالی جام حذفی - که دو بار بازی پایانی را هم برد و به قهرمانی رسید - رکوردی را به جا گذاشت که شاید تا همیشه دست نخورده باقی بماند. در این فصل غلام پیروانی برای سومین فصل متوالی فجرسپاسی را به فینال رساند اما تقدیر چنین بود که مقابل ذوب آهن - یعنی حریفی که در دوره چهاردهم آنها را برد و قهرمان شد - این بار در دیدار فینال تکراری مغلوب شود. شاگردان رسول کربکندی پس از دو مساوی در اصفهان و شیراز که این بار قانون گل زده در خانه حریف نیز اعمال نمی‌شد، در ضربات پنالتی ۶-۵ پیروز شدند.
دوره هفدهم
فصل هفدهم جام حذفی در اصفهان ماند و این بار نوبت زرد‌های اصفهانی بود تا این جام معتبر را به خانه ببرند. در آن سالها لیگ قهرمانان آسیا با فرمت جدید آغاز شده بود و سهمیه ایران دو تیم بود که به قهرمانان لیگ و جام حذفی می‌رسید. با قهرمانی سپاهان در لیگ دوم حرفه‌ای و قهرمانی ذوب آهن در سال ۸۲ هر دو نماینده ایران در آسیا اصفهانی بودند و در این فصل سپاهان با فرهاد کاظمی‌اگرچه نتوانست در لیگ سوم از عنوان قهرمانی‌اش دفاع کند اما در جام حذفی موفق شد تا فینال با اقتدار بالا آمده و در دو بازی فینال در تهران و اصفهان هر دو بار استقلال را شکست داده و در مجموع ۵-۲ قهرمان شود. مهدی سید صالحی با گلزنی در فینال در ورزشگاه آزادی تبدیل به ستاره‌ای در آسمان فوتبال ایران شد.
دوره هجدهم
دوره هجدهم جام حذفی ۸۳-۸۴ نوبت به یک تیم تازه تأسیس بود تا قهرمان شود. صباباتری با پرویز مظلومی‌از لیگ آزادگان صعود و به لیگ برتر حرفه‌ای رسیده بود. آنها با مظلومی‌تا فینال جام حذفی هم بالا آمدند اما فعل و انفعالات قبل از فینال باعث جانشینی مجید جلالی شد. جلالی در فینال تیم جدیدش را خوب هدایت کرد و برابر ابومسلم پس از تساوی بدون گل در تهران و ۱-۱ در مشهد، در ضربات پنالتی ۴-۲ پیروز شد و به جام قهرمانی رسید.
دوره نوزدهم و بیستم
دوره نوزدهم جام حذفی ۸۴- ۸۵ دوره آغاز سلطنت لوکا بوناچیچ و سپاهان در این جام بود. در فصل نوزدهم لوکا در دیدار فینال مقابل پرسپولیس هر دو بازی رفت و برگشت در اصفهان و تهران ۱-۱ مساوی کرد و در ضربات پنالتی با پیروزی ۴ بر ۲ مقابل پرسپولیس جشن قهرمانی گرفت.سپس در دوره بیستم جام حذفی یعنی ۸۵- ۸۶ بوناچیچ دوباره تیمش را با اقتدار تا فینال آورد. بار دیگر مقابل یک نماینده از تهران که این بار صباباتری بود و این بار پیروزی ۱-۰ در تهران و ۳-۰ در اصفهان باعث قهرمانی مقتدرانه سپاهان شد.سپاهان با این قهرمانی با رکورد ملوان به عنوان پرافتخارترین تیم شهرستانی جام حذفی با سه قهرمانی مساوی کرد و به عنوان نخستین تیمی‌که موفق به دفاع از عنوان قهرمانی در جام حذفی شده، خود صاحب یک رکورد بزرگ شد. رکوردی که برای لوکا بوناچیچ هم به ثبت رسید.
دوره بیست و یکم
فصل ۸۶- ۸۷ جام حذفی وارد دوره بیست و یکم خود شد. در پایان لیگ هفتم حرفه‌ای امیر قلعه‌نویی به استقلال برگشت و در همان قدم اول آبی‌های پایتخت را - که قهرمانی لیگ را به رقیب دیرینه با افشین قطبی واگذار کرده بودند - با کسب عنوان قهرمانی جام حذفی خوشحال کرد. در این فصل دوباره هر دو جام معتبر فوتبال ایران به دو تیم بزرگ پایتخت رسید تا آنها به عنوان نمایندگان ایران راهی آسیا شوند. قلعه‌نویی در دیدار فینال در بازی رفت در رشت با یک گل مغلوب شد اما در بازی برگشت در ورزشگاه آزادی با سه گل به پیروزی رسید تا برای دومین بار با استقلال طعم جام حذفی را بچشد. در این دوره برای اولین بار یک تیم از سطح دوم فوتبال ایران یعنی لیگ آزادگان به فینال جام حذفی رسیده بود اما زور پگاه رشت در فینال به استقلال نرسید.
دوره بیست و دوم
فصل بیست و دوم جام حذفی ۸۷- ۸۸ با عنوان قهرمانی ذوب‌آهن به پایان رسید. منصور ابراهیم‌زاده که جانشین کربکندی در این تیم شده بود، در بازی رفت در تهران با یک گل به راه آهن باخت. تیمی‌که از دیرباز غول کش فوتبال تهران بود و مقابل بزرگان خوب نتیجه می‌گرفت. راه آهن در آن سالها در لیگ برتر حضور داشت اما در بازی برگشت گاندو‌ها آتش بازی به پا کردند و با پیروزی ۵-۱ جام قهرمانی را در دیار زاینده رود نگه داشتند.
دوره بیست و سوم و بیست و چهارم
پس از سپاهان و لوکا بوناچیچ، پرسپولیس با علی دایی مبدل به دومین تیمی‌شد که از عنوان قهرمانی خود در جام حذفی دفاع می‌کند. قرمز‌ها در دوره ۲۳ و ۲۴ جام حذفی با اقتدار قهرمان شدند.
در فصل ۸۸- ۸۹ علی دایی که از نیمه راه جانشین کرانچار شده بود، تیمش را پس از ناکامی در لیگ به فینال جام حذفی رساند و با برتری ۱-۰ در تهران و ۳-۱ در تبریز مقابل گسترش فولاد، فاتح جام حذفی شد.
سپس در فصل ۸۹-۹۰ که دایی از ابتدا هدایت تیم را در لیگ و جام حذفی برعهده داشت، دوباره فینالیست شد و این بار با پیروزی ۴-۲ در تهران و شکست یک بر صفر در انزلی موفق به دفاع از عنوان قهرمانی شد. ملوان پس از سالها دوباره به فینال جام حذفی رسیده بود و برای سومین بار در فینال مقابل پرسپولیس شکست خورد.
دوره بیست و پنجم
بیست و پنجمین دوره جام حذفی یک تفاوت با ادوار قبلی داشت. برای اولین بار در تاریخ جام حذفی این مسابقات در سال ۱۳۹۰ آغاز و در همین سال به پایان رسید. استقلال با پرویز مظلومی‌در دیدار فینال که در شیراز برگزار می‌شد، در وقت قانونی و اضافه مقابل شاهین بوشهر به تساوی بدون گل رسید و در ضربات پنالتی 4-1 پیروز شد تا فاتح جام حذفی شود.
دوره بیست و ششم
فصل ۹۱- ۹۲ دوره ۲۶ جام حذفی برگزار شد. سپاهان و پرسپولیس به فینال رسیدند و این بار زلاتکو کرانچار فرصت خوبی داشت تا از پرسپولیس انتقام بگیرد. مردی که سپاهان قهرمان امیر قلعه‌نویی را در لیگ یازدهم با اقتدار به سومین قهرمانی متوالی رساند، در دیدار فینال جام حذفی نیزدر تهران پس از تساوی 2-2 در وقت قانونی و اضافه، در ضربات پنالتی ۶-۴ به پیروزی رسید تا به عنوان اولین مربی خارجی صاحب هر دو جام معتبر فوتبال ایران شود. سپاهان در جام حذفی به چهارمین قهرمانی رسید تا بالاتر از ملوان پرافتخارترین تیم شهرستانی این تورنمنت شود.
وقفه اول
بین دوره دوم و سوم جام حذفی ۸ سال فاصله بود. از ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن تا ۱۳۶۵ و تولد دوباره جام حذفی نه مسابقات لیگ داشتیم و نه مجالی برای پرداختن به فوتبال. اولویت کشور دفاع مقدس بود اما مسابقات باشگاهی در تهران و در برخی شهرهای دیگر سالانه برگزار می‌شد و تورنمنت‌های فصلی همچون جام ۲۲ بهمن هم داشتیم.
دوره سی‌ام
در دوره ۳۰ جام حذفی علی دایی سومین عنوان قهرمانی‌اش را این بار با نفت تهران جشن گرفت. نفت و تراکتورسازی در سال ۹۵ به فینال رسیدند و در خرمشهر در سال ۹۶ شاگردان دایی با یک گل حریف را شکست دادند و فاتح جام قهرمانی شدند.
دوره سی و یکم
سال ۱۳۹۶ در دوره سی و یک جام حذفی استقلال با وینفرد شفر مربی آلمانی خود همراه با تیم خونه به خونه بابل به فینال جام حذفی رسید. خونه به خونه اولین تیمی بود که از سطح سوم فوتبال ایران به فینال جام حذفی می‌رسید، یعنی از لیگ دسته دوم آزادگان. دیدار فینال در بهار ۱۳۹۷ در خرمشهر برگزار شد و استقلال با پیروزی ۱-۰ به مقام قهرمانی جام حذفی رسید که تا امروز آخرین قهرمانی پرافتخارترین تیم ایرانی در جام حذفی است. این هفتمین و آخرین قهرمانی آبی‌ها - تا امروز - در جام حذفی بود. تیمی‌که چهار بار نیز به فینال رسیده بود اما نتوانست به جام حذفی برسد. استقلال بعداً دو بار دیگر هم به فینال رسید که هر دو بار شکست خورد اما هنوز در تعداد قهرمانی و تعداد حضور در فینال رکورددار است.
دوره سی و دوم
در دوره ۳۲ جام حذفی دوباره به روال فصلی برگشت. فصل ۹۷- ۹۸ با قهرمانی پرسپولیس به پایان رسید. تیم برانکو ایوانکوویچ در فینال داماش گیلان را شکست داد که از سطح دو فوتبال ایران تا فینال جام حذفی بالا آمده بود. برانکو در اهواز با یک گل و در حالی که پنجره پرسپولیس بسته بود و این تیم نمی‌توانست بازیکن جدید به خدمت بگیرد، پیروز شد و به قهرمانی رسید تا پس از ۲۰ سال با رکورد علی پروین مساوی کند. پرسپولیس برای دومین بار در تاریخ دبل کرد و در یک فصل هم قهرمان لیگ شد و هم قهرمان جام حذفی.
دوره سی و سوم
فصل ۹۸- ۹۹ دوره سی و سوم جام حذفی برگزار شد. تراکتور و استقلال به فینال رسیدند و تراکتور با کمک مربی سابق استقلال یعنی ساکت الهامی‌توانست در مشهد بازی فینال را ۳-۲ در جدالی تماشایی ببرد و قهرمان شود. استقلال با فرهاد مجیدی در لیگ هم دوم شده بود و این چهره محبوب نتوانست جام بگیرد.
دوره سی و چهارم
فصل ۹۹- ۱۴۰۰ جام حذفی، سی و چهارمین دوره این تورنمنت بود که با قهرمانی فولاد تمام شد. فولاد با جواد نکونام به فینال رسید تا مقابل استقلال بایستد. استقلالی که دوباره پس از رفتن یک مربی محبوب دست کمک به سوی فرهاد مجیدی دراز کرده و دوباره با تیمش در لیگ نتوانسته بود قهرمان شود. این بار در فینال در اصفهان بازی در وقت قانونی و اضافه بدون گل تمام شد و در ضربات پنالتی این فولاد بود که ۴-۲ پیروز شد و جام قهرمانی را با خود به اهواز برد. مجیدی برای دومین بار در آستانه قهرمانی ناکام ماند اما اینبار در تیمش ماند و خودش تیم را بست تا در لیگ برتر بدون شکست پس از ۹ سال جام قهرمانی را برای آبی‌ها به ارمغان بیاورد.
دوره سی و پنجم
و بالاخره سی و پنجمین و آخرین دوره جام حذفی تا امروز که در فصل 1400-1401 برگزار شد و با قهرمانی نساجی مازندران به پایان رسید. ساکت الهامی این بار یک تیم دیگر شهرستانی را به قهرمانی رساند. در فینالی که در ورزشگاه آزادی مقابل یک تیم شهرستانی دیگر - یعنی آلومینیوم اراک - با ظرفیت پر ورزشگاه برگزار می‌شد و تیم مازندرانی با تک گل مهرداد عبدی فاتح جام قهرمانی شد. ساکت الهامی و نساجی هر دو در جمع هشت تیم پایانی این فصل نیز حضور دارند، البته الهامی‌به عنوان سرمربی هوادار و تنها یکی میتواند از عنوان قهرمانی‌اش دفاع کند!
پرافتخارترین تیم‌های جام حذفی
تیم استقلال تهران با کسب 7 عنوان قهرمانی و حضور در 13 فینال، پرافتخارترین تیم تاریخ جام حذفی است. پرسپولیس با کسب 6 قهرمانی و حضور در 8 فینال پس از استقلال قرار دارد.
پس از این دو بزرگ تهرانی، دو تیم ریشه‌دار اصفهانی هر کدام با 4 جام قهرمانی رکورددارند. البته ذوب آهن در 5 فینال حاضر بوده است و سپاهان تنها تیم بی شکست در این جمع و در فینال‌هاست. به عبارت دیگر سپاهان هربار به فینال رسیده جام گرفته و هرگز طعم شکست در قدم آخر را نچشیده است.
پرافتخارترین بازیکن جام حذفی
جلال اکبری بازیکن سابق سپاهان و پرسپولیس با پنج عنوان قهرمانی پرافتخارترین بازیکن تاریخ جام حذفی است. او در سال‌های ۸۲، ۸۴ و ۸۵ با سپاهان ۳ بار عنوان قهرمانی جام حذفی را به دست آورد و در سال‌های ۸۸ و ۸۹ نیز با پرسپولیس قهرمانی جام حذفی را تجربه کرده است و بدین ترتیب او با ۵ قهرمانی در جام حذفی پرافتخارترین بازیکن تاریخ جام حذفی است. او در فصل ۸۹ در حالی با پرسپولیس قهرمان شد که حتی یک دقیقه هم در این مسابقات برای پرسپولیس به میدان نرفت.
قهرمانی بر پایه استان
تهران با 17 قهرمانی
اصفهان با 8 قهرمانی
گیلان با 3 قهرمانی
فارس، خوزستان و آذربایجان شرقی با 2 قهرمانی
مازندران با 1 قهرمانی
پرافتخارترین مربیان جام حذفی
علی پروین سه بار با پرسپولیس و بهمن صالح نیا نیز ۳ بار با ملوان موفق به کسب جام حذفی شده‌اند و در کنار علی دایی پرافتخارترین مربیان در تاریخ جام حذفی هستند. دایی دو بار با پرسپولیس و یک بار با نفت تهران جام گرفت.
در بین مربیان خارجی فاتح جام نیز لوکا بوناچیج با سپاهان دو بار جام قهرمانی را به دست آورده است. لوکا در کنار علی دایی و یحیی گل‌محمدی تنها مربیانی هستند که از عنوان قهرمانی خود دفاع کرده‌اند.
رده‌بندی تیم‌ها
استقلال با 7 جام
پرسپولیس با 6 جام
سپاهان و ذوب آهن با 4 جام
ملوان با 3 جام
تراکتور با 2 جام
شاهین اهواز، سایپا، بهمن، برق شیراز، فجرسپاسی، صبا باتری، نفت تهران، فولاد و نساجی به ترتیب زمانی هرکدام یک جام