روایت نمایشگاه دائمی محصولات پیشرفته نانو
گنجهایی در محله ستارخان
دکتر محمد نمازی
مدیر نمایشگاه دائمی ستاد نانو
وقتی می‌گوییم «نانو» شاید اولین چیزی که به ذهن خیلی از ما می‌آید جوراب باشد، جوراب نانو یا خبرهایی از پیشتازی و رتبه علمی بالای ایران در حوزه نانو، مثلاً خبری با این عنوان: «دستیابی دانشمندان ایرانی به رتبه چهارم فناوری نانو در جهان» یا «موفقیت یک شرکت دانش‌بنیان در دستیابی به داروی ضدسرطان» اما وضعیت واقعی نانو در ایران به چه صورت است؟ آیا نانو در ایران نمایشی برای القای حس پیشرفت به مردم است، درحالی‌که چیزی جز چند جوراب در این حوزه دست‌مان را نگرفته؟ یا اینکه حرف از رتبه علمی و مقاله و جایگاه ایرانی در بین کشورهای جهان، ادعاهایی دهن‌پر‌کن برای ایجاد حال خوب بین دانش‌آموز، دانشجو و خانم خانه‌دار است؟
اصلاً برای باخبر شدن از وضعیت علم و فناوری نانو در ایران چه می‌توان کرد؟ می‌توان به حرف دستفروش‌های مترو و اخباری که در رسانه‌ها پخش می‌شود بسنده کرد؟ یا می‌توان حرف‌های تاکسی و اتوبوسی را پذیرفت که هزاران میلیارد پول را در این حوزه خرج کرده‌اند و آخرشم هم هیچ؟!
سیاستگذاری و برنامه‌ریزی پیشرفت فناوری نانو در ایران، از سال 1383 توسط ستاد توسعه فناوری نانو انجام شده است. ستادی که در سال‌های ابتدایی زیرمجموعه ریاست جمهوری و پس از تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، یکی از زیرمجموعه‌های آن شد.
ستاد نانو از همان ابتدای فعالیت ارتباط نزدیک و بی‌واسطه با ذی‌نفعان توسعه فناوری نانو در کشور را از برنامه‌های خود قرار داده بود. انواع دوره‌های آموزشی برای دانش‌آموزان و دانشجویان، انتشار ماهنامه نانو از سال 1380، برگزاری همایش‌های پرشمار دانشجویی، برگزاری جشنواره سالانه فناوری نانو از سال 1387، برگزاری اردوهای مختلف آموزشی و مهارتی مانند دوره‌های توانمندسازی سرمایه‌های انسانی از سال 1390، برگزاری هفته‌های استانی نانو در بسیاری از استان‌های کشور، ایجاد سایت اطلاع‌رسانی از سال 1382، برگزاری المپیاد‌های دانش‌آموزی و دانشجویی و برگزاری اردوهای مهارت‌آموزی ویژه برگزیدگان این المپیاد‌ها، حضور در نمایشگاه‌های مختلف صنعتی برای معرفی فناوری نانو و ارتباط با صنعتگران، حضور فعال در شبکه‌های مجازی، انتشار گزارش سالانه فعالیت‌های ستاد نانو، شامل بودجه جذب شده و نحوه هزینه‌کرد بودجه، از سال 1386 ، حضور مدیران و کارشناسان ستاد نانو در برنامه‌های مختلف رادیویی و تلویزیونی، تولید و پخش انواع محتوای رسانه‌ای از یادداشت و گفت‌وگو گرفته تا ویدئوی کوتاه و برنامه تلویزونی و... ؛ همه و همه تلاش‌هایی برای آشنایی مردم با فناوری نانو و آگاه شدن آنها از فرایند و نتایج توسعه فناوری نانو در ایران بوده است.
لذا اگر کسی مایل باشد اطلاعاتی درباره وضعیت توسعه فناوری نانو در کشور به دست آورد، با جست‌وجویی ساده می‌تواند این اطلاعات را به دست آورد: تعداد محصولات نانویی ایرانی، اسم محصولات، شرکت‌های تولیدکننده، برنامه‌های حمایتی از پژوهش‌ها در حوزه فناوری نانو، پولی که در هر سال برای توسعه این فناوری هزینه شده، بازار محصولات نانو و اینکه کدام محصولات صادرات داشته‌اند و به کدام کشور‌ها و...
اما اگر کسی بگوید گزارش، عکس و فیلم که باد هواست و هر کسی می‌تواند ادعایی را بنویسد و در قالب گزارش، خبر و... منتشر کند، راه دیگری هم وجود دارد که شاید موجب اطمینان قلبش شود؛ دیدن نمایشگاه دائمی محصولات نانوی ایران.
نمایشگاهی شبیه همان مترو، محل فروش جوراب‌های نانو؛ زیرِ زمین. اما اینجا محصول نانویی دیگر فقط جوراب نیست و کسی برای فروش محصول ادعای بی‌اساس به خورد بازدیدکننده نمی‌دهد. اینجا اطلاعات شرکت‌هاست که سخن می‌گوید و تأییدیه‌ها و استاندارد‌هاست که گواه راستی مدعای به نمایش گذاشته شده است. در این نمایشگاه، حدود 200 نوع محصول نانویی را خواهید دید. محصولاتی که نه فقط در یک حوزه صنعتی و یک رده قیمتی که گوناگونی‌های فراوانی از نظر صنایعی که در آن به کار می‌روند، اینکه محصول نهایی هستند یا محصول میانی، فناوری بسیار پیچیده‌ای دارند یا ساده، بسیار بزرگ هستند یا در جیب یک لباس جا می‌شوند. محصولاتی که ممکن است در طبقه یک داروخانه قرار بگیرند، در یک فروشگاه زنجیره‌ای یا سوپرمارکت محلی قابل خرید باشند، در یک نیروگاه بزرگ استفاده شوند یا از مصالح مورد استفاده برای ساخت یک ساختمان باشند.
اما بسیاری از کسانی که به بازدید این نمایشگاه می‌آیند؛ بعد از روبه‌رو شدن با این همه محصول و این همه گوناگونی می‌گویند: اینها واقعاً تولید می‌شوند؟ اینها واقعاً در بازار وجود دارند؟ می‌شود اینها را خرید یا ویژه مشتریانی خاص هستند؟ و ما این‌طور پاسخ می‌دهیم که آری این محصولات تجاری هستند، یعنی نمایشی نیستند و تولید و فروخته می‌شوند، اما به چند دلیل ممکن است کمتر دیده شده باشند: اول اینکه بسیاری از محصولاتی که در اینجا می‌بینیم، B2B (واسطه‌ای) هستند؛ یعنی محصولی نیستند که به دست مصرف‌کننده نهایی برسد بلکه این محصول را تولید‌کننده‌ای دیگر در فرایند تولید محصولش استفاده می‌کند. محصولاتی مثل: کاتالیست‌ها، انواع تجهیزات (مانند تجهیزات پوشش‌دهی)، دوم اینکه در برخی از محصولات از فناوری نانو استفاده می‌شود؛ ولی تولیدکننده محصول، نانویی بودن محصول را اعلام نمی‌کند، مانند شیشه‌های کنترل‌کننده انرژی، شیرآلات و.... سوم برخی از محصولات، درصد بسیار کمی از کل بازار آن محصول را در اختیار دارند و این باعث می‌شود که دیده نشوند، ولی شاید برای شما جالب باشد که همین محصولاتی که شاید خیلی از آنها به چشم شما نخورده باشد، در سال 1401، بیش از 30 میلیارد تومان فروش داشته‌اند که در گزارش بازاری که ستاد نانو سالانه منتشر می‌کند، اطلاعات دقیقی درباره این حجم بازار به تفکیک حوزه‌های مختلف صنعتی و میزان فروش داخلی و صادرات و... وجود دارد.
سؤال دیگر این است که حالا با فرض قبول وجود این محصولات در بازار، اصلاً از کجا معلوم که نانویی باشند؟ 200 نوع محصول که سهل است، می‌شود هزاران محصول را در جایی چید و به اسم نانو به بازدیدکننده‌ها قالب کرد؛ همان‌طور که جوراب‌فروش مترو همین کار را می‌کند و جوراب عادی را به اسم جوراب نانویی به مردم می‌فروشد. اینجاست که می‌گوییم ستاد نانو یک واحد نظارت و ارزیابی دارد که محصول شرکتی را که ادعای نانویی بودن دارد از چند جهت بررسی می‌کند؛ آیا در محصول از فناوری نانو و دانسته‌های علمی نانومقیاس (۱۰۰-۱ نانومتر) استفاده شده است؟ آیا کارکرد یا ویژگی محصول با فناوری نانو بهبود یافته است؟ آیا فرایند تولید محصول مهندسی و تکرارپذیر است؟ و اگر پس از بررسی و ارزیابی، پاسخ این سه سؤال مثبت باشد، محصول «گواهینامه نانومقیاس» می‌گیرد و این یعنی محصولی که گواهینامه نانومقیاس دارد، در فرایندی تکرارپذیر و نه یکتا و اتفاقی، تولید شده و در آن از نانو استفاده شده و این نانویی بودن ویژگی محصول را بهتر کرده است و تقریباً همه محصولات حاضر در نمایشگاه ستاد نانو، این تأییدیه را دارند. ما برای ایجاد همین اعتماد و اطمینان، به تازگی برخی محصولاتی که این تأییدیه را نداشته یا در بررسی‌های جدید نتوانستند دوباره تأییدیه را کسب کنند، از نمایشگاه کنار گذاشتیم. بنابراین ما در اینجا محصولاتی را به نمایش می‌گذاریم که بررسی تقریباً سختگیرانه در مورد نانویی بودن آنها انجام شده است. اما این لزوماً به این معنا نیست که این محصولات بهترین کیفیت و اثرگذاری را دارند .
با توجه به اینکه این نمایشگاه در ستاد نانو قرار دارد، شاید این‌طور تصور شود که ستاد نانو (دولت) آنها را تولید کرده است. ولی این تصور کاملاً اشتباه است. ستاد نانو در طول سال‌های فعالیت خود سعی کرده نقش سیاس‌گذاری را در توسعه فناوری نانو ایفا کرده و تولید محصولات و توسعه بازار آنها را تسهیلگری و جهت‌دهی کند. این محصولات نه برای دولت که حاصل تلاش شرکت‌هاست؛ شرکت‌هایی در شکل‌ها و اندازه‌ها متفاوت. برخی از آنها شرکت‌های صنعتی بزرگ‌اند و بسیاری از آنها شرکت‌هایی برآمده از فعالیت علمی یک استاد یا محقق دانشگاهی. گاهی ذهن انسان توسعه یک فناوری و ساخت یک محصول دانش‌بنیان را این‌طور به تصویر می‌کشد که یک محقق دانشگاهی در یک آزمایشگاه، ایده‌هایش را بالا و پایین می‌کند و در نهایت به یک فناوری یا محصول می‌رسد. این تصویر فانتزی، تنها بخشی از ماجرای توسعه فناوری و محصول است و اگر بنا بود محصولات با این روش متولد شوند، خیلی از محصولات در این نمایشگاه نبودند، یا اینجا می‌شد انبار ایده‌هایی که در نهایت در همین نمایشگاه دیده می‌شوند و نه در صنعت. اما توسعه واقعی بسیاری از این محصولات در دل جریانی از شراکت و همکاری‌ها رخ داده است. شراکت یک فناور و یک شرکت صنعتی، شراکت یک شرکت دانش‌بنیان کوچک و یک شرکت صنعتی بزرگ، شراکت یک سرمایه‌گذار و یک تیم دانشگاهی.
همان‌طور که در ابتدا گفته شد، ستاد نانو از آغاز سعی داشت ارتباط نزدیکی با مخاطبان خود داشته باشد و لذا از زمانی که ستاد نانو یکی از طبقات این ساختمان را در اختیار داشت (از سال 1386) و این نمایشگاه محل نمایش فعالیت‌های حوزه‌های مختلف علم و فناوری بود، برخی محصولات نانویی در روی یک میز در این مکان نمایش داده می‌شد. از همان زمان بسیاری از مسئولان نظام و گروه‌های سیاسی، تجاری و صنعتی خارجی از این نمایشگاه بازدید کرده‌اند. از سال 1395 هم اینجا نمایشگاه دائمی محصولات نانو شده است. با توجه به شرایط ساختمان و کمبود فضا، امکان میزبانی از عموم مردم وجود ندارد و اگر جایی زمین مناسبی را برای این کار اختصاص دهد، می‌توان این محصولات و داستان پرفراز و نشیب توسعه و تولید آنها را برای همه مردم بویژه کودکان و نوجوانان به نمایش گذاشت. اما با همین شرایط هم تلاش می‌کنیم تا حد ممکن از گروه‌های مختلف مردمی، دانش‌آموزی، دانشجویی، صنعتی، تجاری و... میزبانی کنیم. هر گروه غیردولتی یا دولتی که تمایل به بازدید از نمایشگاه داشته باشد می‌تواند با شماره 63100 تماس گرفته و زمانی را برای بازدید از نمایشگاه هماهنگ کنند.
ما ضمن دعوت از گروه‌های مختلف برای بازدید نمایشگاه محصولات نانویی ایران، از نویسندگان و هنرمندان برای روایت داستان توسعه فناوری و تولید و صادرات محصولات و روایت روش و فراز و نشیب‌های توسعه فناوری نانو در ایران کمک می‌خواهیم.
ما در این نمایشگاه در واقع مجموعه‌ای از صندوقچه‌های گنج دربسته را داریم که باید با زبان هنر آنها را بازگشایی کنیم. بازدیدکننده از یک محصول در قفسه‌ای از نمایشگاه، برداشت زیادی نمی‌تواند داشته باشد، شاید با ارائه برخی اطلاعات ویژگی و کاربرد و تا حدودی اثرات اقتصادی محصول را دریافت کند، ولی زبان هنر و روایت زیبا می‌تواند آن گنجینه سرشار از تجربه‌های موفقت و شکست را بگشاید و بازدیدکننده را با خودش همراه کند. بازدیدکننده‌ای که ممکن است با دیدن و شنیدن روایتی درست، اشتباه قبلاً آزموده شده‌ای را تکرار نکند و فوت کوزه‌گری تجربه‌شده‌ای را یاد بگیرد و به پیروزی برسد.