مروری بر جایزه مصطفی(ص) و آشنایی با دانشمندانش
نصف جهان میزبان جایزه مصطفی(ص)
جایزه مصطفی(ص) هر دو سال یک بار به دانشمندان برتر جهان اسلام در سه حوزه تخصصی علم و فناوری ارتباطات و اطلاعات، علم و فناوری زیستی و پزشکی، علم و فناوری نانو و یک حوزه عمومی (سایر علوم) اعطا می‌شود که در دوره پنجم (مهر 1402) حوزه عمومی به «علوم پایه و مهندسی» تغییر یافته است. جایزه شامل تندیس، لوح تقدیر و هدیه ویژه به مبلغ 500 هزار دلار است و به هر کدام از برگزیدگان به‌تنهایی یا به صورت گروهی اعطا می‌شود. مبلغ نقدی این جایزه از محل وقف علم و فناوری تأمین می‌شود.
در این جایزه افراد خود نامزد نمی‌شوند و یک نهاد علمی ممتاز یا برجسته می‌تواند معرف نامزدهای دریافت جایزه باشد یا دستاوردهای شاخص علمی توسط دبیرخانه جایزه رصد و کشف می‌شود. آثار برگزیده باید در مرزهای دانش و نوآوری و دارای اصالت باشند. بدیع بودن و مسبوق نبودن به سابقه از ملاک‌های اعطای جایزه است. اثر برگزیده باید کاربرد و نتایج خاصی در زندگی مردم و توسعه علم و فناوری داشته باشد.
این جایزه طبق اساسنامه هر 2 سال یکبار و همزمان با ایام هفته وحدت و ولادت پیامبر اکرم(ص) یعنی 17 ربیع‌الاول برگزار می‌شود و مجموعه‌ای از رویدادها را دربرمی‌گیرد که به‌تدریج به هفته جایزه مصطفی(ص) مشهور شده است.در شماره قبل مجله دو دوره جایزه را با هم مرور کردیم و در این شماره به مرور دوره سوم و چهارم جایزه می‌پردازیم. قابل ذکر است پنجمین آیین اعطای جایزه مصطفی(ص) روز دهم مهرماه 1402 در اصفهان برگزار خواهد شد. این نخستین باری است که جایزه مصطفی(ص) خارج از تهران برگزار می‌شود و اصفهان به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تمدن اسلامی، میزبان این جایزه خواهد بود.
دوره سوم و درخشش دانشمندان ایرانی
جایزه مصطفی(ص) در سومین دوره محل درخشش دانشمندان ایرانی بود و از مجموع پنج برگزیده این دوره، سه دانشمند از ایران بودند. جایزه بعد از دو دوره برگزاری و فرصتی تقریباً هفت‌ساله برای بررسی زیرساخت‌ها و حتی بازبینی در روندها در دوره سوم به بلوغ نسبی رسید. روند برگزاری این دوره از اوایل سال 1397 آغاز و در آن داوری جمعی به روند داوری‌ها اضافه شد که در دو دوره قبل وجود نداشت.
در این دوره از برگزاری جایزه، فراخوان جایزه به ۲۰۲ مرکز علمی و نهاد و ۵۱۲ دانشمند جهان اسلام ارائه و یک‌هزار و 649 اثر به دبیرخانه ارسال شد که از این تعداد ۱۹۹ اثر مربوط به حوزه علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات، ۶۶۴ اثر در حوزه علم و فناوری زیستی و پزشکی و ۱۷۲ اثر در حوزه علم و فناوری نانو و ۶۱۴ اثر در بخش سایر حوزه‌های علم و فناوری بوده است.
در این دوره از برگزاری جایزه مصطفی(ص) در سال 1398 (2019)، در حوزه علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات در ارزیابی اولیه ۲۹ اثر انتخاب و در داوری نهایی ۴ اثر منتخب شناخته شدند. همچنین در بخش علم و فناوری زیستی و پزشکی ۱۰۶ اثر در ارزیابی اولیه و ۴ اثر در داوری نهایی انتخاب شدند.
در حوزه فناوری علم و فناوری نانو، ۴۷ اثر در ارزیابی اولیه انتخاب شدند. در بخش آثار عمومی که از تمام زمینه‌های علم و فناوری است، ۸ اثر در ارزیابی اولیه انتخاب و از بین آنها ۲ اثر به داوری نهایی راه یافت.در نهایت در بخش علم و فناوری زیستی و پزشکی به صورت تخصصی دو اثر به صورت مشترک و در بخش عمومی در حوزه دانشمندان مقیم کشورهای اسلامی هم آثار سه نفر از دانشمندان به صورت مشترک شایسته دریافت جایزه شناخته شدند.آیین اعطای جوایز برگزیدگان این دوره نیز 20 آبان 1398 (2019) در تالار وحدت برگزار شد و طی آن دکتر اوگور شاهین، استاد ایمونولوژی دانشگاه ماینتس آلمان و دکتر علی خادم‌حسینی، استاد پیشین مهندسی شیمی دانشگاه کالیفرنیا در حوزه علم و فناوری زیستی و پزشکی این جایزه را دریافت کردند.همچنین دکتر عمران اینان از ترکیه و رئیس دانشگاه کوچ همراه با دکتر حسین بهاروند، عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه رویان و دکتر محمد عبدالاحد استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران به عنوان دانشمندان مقیم کشورهای اسلامی شایسته دریافت این جایزه شدند.
اوگور شاهین
اوگور شاهین (متولد 1965 ترکیه و ساکن آلمان) که امروز به دلیل اختراع اولین واکسن کرونا بر پایه فناوری ام.آر.ان.ای MRNA نامی شناخته‌شده‌تر در جهان است، با اثر طراحی و ارزیابی بالینی واکسن‌های درمانی ضدسرطان بر MRNA براساس موتاسیون هر بیمار در حوزه علم و فناوری زیستی و پزشکی برگزیده این جایزه شناخته شد.دکتر شاهین کمی بعد از دریافت جایزه مصطفی(ص) و با شروع همه‌گیری کرونا براساس فناوری ام.آر.ان.ای توانست اولین واکسن کرونا را بسازد و جوایز مختلفی از جمله نشان لیاقت جمهوری فدرال آلمان را دریافت کرده و عضو انجمن ایمنی‌شناسان آلمان است.وی دانش‌آموخته پزشکی از دانشگاه کلن آلمان با تخصص ایمنی‌درمانی تومورهای سرطانی است و از سال 2000 میلادی هدایت یک گروه تحقیقاتی در مورد سرطان را در دانشگاه ماینتس برعهده داشته است. گروهی که تحقیقات مفصلی در مورد واکسن‌هایی بر پایه ام.آر.ان.ای برای درمان شخصی‌شده سرطان انجام دادند. این فناوری تغییرات مشخص تومورها را هدف قرار می‌دهد که در سلول‌های عادی دیده نمی‌شوند. تومور هر بیمار نوعی خاص از موتاسیون تومورها است. دکتر شاهین از همین فناوری و تحقیقات 20 ساله‌ای که همراه با گروه خود انجام داده بود، به عنوان توشه‌ای استفاده کرد و از ژانویه 2020 دست به کار تولید واکسن کرونا شد و کمتر از 1 سال یعنی در نوامبر همان سال به اولین واکسن کرونا بر پایه ام.آر.ان.ای دست یافت.
علی خادم‌حسینی
همچنین دکتر علی خادم‌حسینی (متولد 1975 ایران) دانش‌آموخته مهندسی شیمی و زیستی از دانشگاه‌های تورنتو و ام.آی.تی با اثر هیدروژل‌های نانو و بایوساختار برای کاربردهای زیست‌پزشکی در حوزه علم و فناوری زیستی و پزشکی این جایزه را گرفت.خادم‌حسینی مدیر و بنیانگذار «مرکز درمان‌های کم‌تهاجمی» دانشگاه لس‌آنجلس، با ادغام مهندسی و پزشکی انواع گوناگونی از راهکارهای تشخیصی و درمانی را ابداع کرده است. برای مثال، گروه او با بهره‌گیری از پیشرفت‌هایی که در زمینه زیست‌شناسی سلول‌های بنیادی، چاپ سه‌بعدی و علم مواد صورت گرفته، راه‌هایی برای مهندسی بافت‌های مصنوعی اختراع کردند.وی نویسنده بیش از 600 مقاله علمی و عناوین مختلف کتاب است که تاکنون بیش از 55 هزار بار (که 75 درصد آنها در پنج سال گذشته بوده) به آنها ارجاع داده شده است. او در چند سال گذشته همواره از سوی مؤسسه تامسون رویترز به عنوان یکی از «تأثیرگذارترین اندیشمندان جهان» انتخاب شده و نامش در فهرست «پرارجاع‌ترین پژوهشگران» مؤسسه وب آو ساینس آمده است. این فهرست اختصاص به پژوهشگرانی دارد که آثارشان در رتبه یک درصد نخست پرارجاع‌ترین آثار هر رشته در سال جای می‌گیرد. او ضمناً عضو هیأت تحریریه نشریات بسیاری با ضریب اثرگذاری بالا مانند ای‌سی‌اس نانو، اسمال، بایوفابریکشن، لب آنِ چیپ، و بایوماکرومولکولز است.
حسین بهاروند
دکتر حسین بهاروند، (متولد1350) عضو هیأت علمی پژوهشگاه رویان و دانشمند سلول‌های بنیادی دانش‌آموخته زیست‌شناسی سلولی و تکوینی با اثر درمان پارکینسون و تباهی لکه زرد چشم با سلول‌های بنیادی و دکتر عمران اینان (متولد 1950 ترکیه) دانش‌آموخته مهندسی برق از دانشگاه ترکیه در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه استنفورد و استاد پیشین این دانشگاه با اثر درک اثر متقابل موج و ذره حالت ویسلر در فضای نزدیک زمین و اتصال الکترودینامیک بین تخلیه رعد و برق و اتمسفر بالا در حوزه فیزیک یونسفری و جوی، و دکتر محمد عبدالاحد (متولد 1361) عضو هیأت‌علمی دانشکده فنی دانشگاه تهران با اثر ترجمه رفتار سلول‌های سالم و سرطانی در حوزه الکترونیک (شیوه‌های نوین تشخیص سرطان) برگزیدگان مقیم کشورهای اسلامی این دوره شناخته شدند.
ششمین دوره نشست‌های استپ نیز همزمان با هفته جایزه مصطفی(ص) و با تمرکز بر موضوعاتی چون همبست آب و انرژی، ارتباطات علم، تأمین مالی علم و فناوری، نقش بانوان در علم و فناوری و سلامت همزمان با هفته جایزه مصطفی(ص) برگزار شد. دانشگاه‌های مطرح کشور میزبان این نشست‌ها بودند که برخی با حضور برگزیدگان پیشین و دوره سوم جایزه مصطفی(ص) و بعضی هم با حضور دانشمندان مطرح در هر یک از حوزه‌های نشست‌ها میزبان علاقه‌مندان بود.
چهارمین دوره جایزه مصطفی(ص) و پیشتازی دانشمندان مقیم کشورهای اسلامی
جایزه مصطفی(ص) در چهارمین دوره برگزاری (2021/ 1400) به منزله جشنی برای گرامیداشت برترین دانشمندان جهان اسلام بود و از پنج برگزیده این دوره، سه دانشمند مقیم کشورهای اسلامی بودند.
فراخوان چهارمین دوره جایزه مصطفی(ص) آذر 1398 منتشر شد و علاقه‌مندان تا آخر شهریور 1399 وقت داشتند آثار یا افراد مد نظر خود را به دبیرخانه معرفی کنند و آیین اعطای چهارمین دوره جایزه مصطفی(ص) نیز مهر 1400 (2021) در تهران برگزار شد.
براساس آمار دبیرخانه، در گروه علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات 70 دانشمند و شخصیت علمی معرفی شدند که از این تعداد 67 نفر بعد از داوری اولیه و 17 نفر بعد از داوری ثانویه و 4 نفر بعد از داوری نهایی واجد شرایط تشخیص داده شدند، ولی هیچ کس حائز شرایط نامزدهای فهرست کوتاه در این گروه نشد. همچنین در گروه علم و فناوری زیستی و پزشکی 220 دانشمند به گروه معرفی شدند که از این تعداد 197 نفر بعد از داوری اولیه، 160 نفر بعد از داوری ثانویه و 22 نفر بعد از داوری نهایی واجد شرایط تشخیص داده شدند و نامزدهای فهرست کوتاه در این گروه 6 نفر بود. همچنین در گروه سایر حوزه‌های علم و فناوری 225 نفر به گروه معرفی شدند که 220 نفر بعد از داوری اولیه، 36 نفر بعد از داوری ثانویه، 15 نفر بعد از داوری نهایی واجد شرایط تشخیص داده شده و 5 نفر در نامزدهای فهرست کوتاه قرار گرفتند.
بعد از داوری‌ها افراد برگزیده به شورای علمی و سیاستگذاری جایزه به ریاست معاون وقت علمی و فناوری ریاست جمهوری معرفی و در جلسه این شورا با حضور اعضای حقیقی و حقوقی معرفی و در نهایت ترکیب نهایی برگزیدگان مشخص شد.کامران وفا استاد ریاضی و فیزیک دانشگاه هاروارد از ایران و محمد زاهد حسن استاد فیزیک دانشگاه پرینستون امریکا و از بنگلادش دو نفر برگزیده مشترک جایزه مصطفی(ص) بودند.همچنین محمد اقبال چودری از پاکستان رئیس مرکز بین‌المللی تحقیقات علوم زیستی و شیمی در کراچی و از دانشمندان بزرگ جهان اسلام و دبیرکل کمیته علم و فناوری سازمان همکاری اسلامی (کامستک)، محمد صائغ ساکن لبنان و دانشمند فعال در حوزه پزشکی و مسائل مربوط به پیوند اعضا و یحیی تیعلاتی پژوهشگر حوزه فیزیک و استاد دانشگاه محمد پنجم در رباط مراکش، برگزیدگان مقیم کشورهای اسلامی این دوره بودند.
محمد زاهد حسن
زاهد حسن استاد فیزیک دانشگاه پرینستون و کاشف فرمیون ویل؛ شبه‌ذره‌ای بی‌جرم و در زمینه‌های انتقال فاز توپولوژیک، مگنت‌های توپولوژیک، ابررساناهای توپولوژیک و مواد کاگوم مشارکت بنیادی دارد. وی صاحب کرسی فیزیک بنیاد خیریه یوجین هیگینز در دانشگاه پرینستون بوده و معتقد است «ما در میانه یک انقلاب توپولوژیک در فیزیک هستیم.» حسن و گروهش نقشی کلیدی در پیشرفت و شکوفایی این حوزه داشتند. زاهد حسن از سال 2014 عضو برجسته مؤسسه آپسن در واشنگتن بوده است. همچنین وی به عضویت فرهنگستان هنر و علوم امریکا درآمده است.
کامران وفا
کامران وفا نیز مبدع نظریه اف پیرو نظریه ریسمان است که گوشه دیگری از چشم‌انداز نظریه ریسمان را تبیین می‌کند و در دنیای فیزیک نظری از اهمیت فراوانی برخوردار است. وفا، فیزیکدانی پیشرو است که به دلیل دستاوردهایش در نظریه ریسمان شهرت جهانی دارد، به اندازه انیشتین در پی تحقق این رؤیا بوده است. او باور دارد نظریه ریسمان بنیادی‌ترین نظریه جهان است، اما اینکه آیا نظریه نهایی است یا اینکه اساساً نظریه نهایی وجود دارد، هنوز معلوم نیست.مشارکت وفا درتوسعه علم این حوزه به نظریه F محدود نمی‌شود، بلکه وی در مورد جنبه‌های فرمی نظریه، ازجمله کشف «تقارن‌های دوگانه» نیز پژوهش کرده است.وفا و همکارش، اندرو استرومینگر (A.Strominger)، در میانه دهه ۱۹۹۰ نشان دادند که انتروپی سیاه‌چاله‌ها (طبق آنچه توسط یاکوب بکنشتاین، فیزیکدان نظری ۱۹۴۷ تا ۲۰۱۵ و استیون هاوکینگ فیزیکدان ۱۹۴۲ تا ۲۰۱۸ پیش‌بینی شده) را می‌توان از منظر عمیق‌تری در نظریه ریسمان و به عنوان اجرام درهم‌پیچیده به دور ابعاد اضافی در فضا استنتاج کرد. وی دستاوردهای مختلفی کسب کرده است؛ در سال 1998 سخنران اصلی در کنگره بین‌المللی ریاضیدانان بود و در سال 2016 برنده جایزه دنی هینمن برای ریاضی فیزیک شد.
محمد صائغ
محمد صائغ با گروهی از محققان بعد از مدت‌ها تحقیق روی دلایل رد پیوند مزمن یک آزمایش جدید با کاربرد بالینی ساخت که میزان خطر وقوع دگرشناسایی غیرمستقیم و رد پیوند مزمن در انسان را نشان می‌دهد. آنها در ادامه راهکارهای درمانی اختصاصی برای پیشگیری یا توقف این فرایند ابداع کردند.
یحیی تیعلاتی
یحیی تیعلاتی نیز نخستین مشاهده‌گر پراکندگی نور با نور است که نخستین بار در سال ۲۰۱۹ انجام شد. این فرایند در الکترودینامیک کلاسیک به‌کلی ممنوع است، اما در الکترودینامیک کوانتومی ظاهر می‌شود. پراکندگی نور با نور فرایند نادر و به همین علت بسیار دشوار و تقریباً دست نیافتنی است.بوزون هیگز آخرین ذره بنیادی بود که باید کشف می‌شد. اما این ذره اوایل دهه ۱۹۶۰ به صورت مستقل از هم توسط چند پژوهشگر پیشنهاد شد. پس از نزدیک به نیم قرن تعقیب و گریز سرانجام فیزیکدانان این ذره گریزپا را در سال ۲۰۱۲ در «برخورد دهنده هادرونی بزرگ» (LHC)، بزرگترین و با فاصله پرقدرت‌ترین شتاب دهنده ذرات جهان شکار کردند.به گفته پروفسور یحیی تیعلاتی، فیزیکدان دانشگاه محمد پنجم رباط مراکش که نزدیک به دو دهه است با پروژه برخورد دهنده هادرونی بزرگ همکاری می‌کند، «این شتاب دهنده پرقدرت، با کوبیدن پروتون‌ها در انرژی و فروزندگی بالا این امکان را به وجود می‌آورد که بتوان ماده را در مقیاس‌های جدیدی کاوش کرد و تمام جنبه‌های مدل استاندارد را آزمود.»
اقبال چودری
اقبال چودری، مبدع داروی درمان صرع و لیشمانیاز از گیاهان دارویی دیگر برگزیده مقیم کشورهای اسلامی جایزه مصطفی(ص) ۲۰۲۱، زیست‌شیمیدان و محقق حوزه داروهای گیاهی بود و تحقیقاتی نیز در زمینه بازدارنده‌های آنزیم اوره‌آز دارد.وی زیست‌شیمیدان پژوهشگاه بین‌المللی علوم شیمیایی و زیستی دانشگاه کراچی پاکستان است و گروه پروفسور چودری روی گیاهان دارویی بسیاری کار کرده و موفق شدند از آنها چند ترکیب زیست‌فعال یا داروی بالقوه استخراج کنند.
برای مثال، از گیاه عروسک پشت‌پرده کوتوله (Physalis minima) برای درمان نوعی بیماری گرمسیری به نام لیشمانیاز استفاده کرده‌اند که در اثر یک انگل آغازی ایجاد می‌شود و ۱۲ میلیون نفر در ۹۷ کشور را آلوده کرده است.
در گونه زبان پس‌قفا (Delphinium denudatum) ماده‌ای کشف کردند که خاصیت قوی ضد صرع دارد. سپس برای تحقیقات بیشتر آن را در آزمایشگاه به شیوه مصنوعی ساخته‌اند. این ترکیبات گیاهی و مشابه‌های مصنوعی آنها هم‌اکنون در کارآزمایی‌های بالینی به کار می‌روند.
کافه علم
چهارمین آیین اعطای جایزه مصطفی(ص) شامگاه 29 مهر در تالار وحدت با حضور شمار زیادی از دانشمندان و فعالان حوزه علم و فناوری در تالار وحدت برگزار شد و برگزیدگان جوایز خود را دریافت کردند.
این دوره از جایزه مصطفی(ص) با برنامه‌های گسترده‌ای در تهران برای بازدید از قطب‌های علم و فناوری و دیدار و ارتباط دانشمندان جهان اسلام همراه بود. هفته جایزه مصطفی(ص) از 26 مهر 1400 آغاز و میزبانان و دانشمندان از کشورهای مختلف وارد ایران شدند. افزون بر این، این دوره با برگزاری هشتمین دوره نشست استپ با همکاری دانشگاه‌های مطرح کشور همراه بود. همچنین 4 نشست کافه علم با حضور برگزیدگان جایزه مصطفی(ص) در این هفته برگزار شد.