رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران خبر داد
تأسیس رشته جرم شناسی در ایران
سمیه افشین فر
گروه اجتماعی
رشته جرم شناسی پلی است میان قانون، جامعه و روان انسانها. بدون آن انگار عدالت کیفری ناقص و پیشگیری از جرم هم غیرممکن است. به دلیل اهمیت این رشته چهارم دیماه شورای تحول و ارتقای علوم انسانی با حضور حسین سیمایی صراف وزیر علوم تحقیقات و فناوری و اعضا برای تصویب رشته «جرمشناسی» در مقطع کارشناسی ارشد در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تشکیل جلسه دادند. دکتر شیری رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و دکتر نجفی ابرندآبادی استاد حقوق جزا و جرم شناسی درباره ضرورت تصویب رشته «جرمشناسی» در مقطع کارشناسی ارشد، دیدگاههای خود را ارائه کردند. این موضوع با اجماع حاضران در جلسه به تصویب نهایی رسید و نتیجه سالها تلاش اساتید این حوزه به بار نشست.
تلاشهای اساتید رشته حقوق برای ارتقای «رشته جرمشناسی» به یک رشته تحصیلی در مقطع کارشناسی ارشد از بهمنماه 1385 آغاز شده است. دکتر عباس شیری رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران با بیان اینکه علم جرمشناسی مدیون دکتر سیمایی صراف است، در مورد تاریخچه این رشته به «ایران» میگوید: «علم جرمشناسی در ایران به دو دوره تقسیم میشود، دوره قبل از حضور استاد دکتر علی حسین نجفی ابرندآبادی و دوران بعد از آن. دوران قبل از حضور استاد دوران بحثهای سنتی جرمشناسی است که عمدتاً تحت تأثیر جرمشناسی مکتب تحققی است. این دوره را دوره تولد جرم شناسی میدانیم، اساتیدی که در ایران جرمشناسی را تدریس میکردند، بیشتر فرانسه زبان بودند بنابراین چندان آشنایی عمیقی با جرمشناسی آمریکایی نداشتیم. در حالی که در جرمشناسی آمریکایی تحولات بسیار زیادی رخ داده بود، مباحث جدیدتر هم نداشتیم تا اینکه دکتر نجفی به ایران آمد. البته مرحوم دکتر مهدی کینیا نقش بیبدیل و بزرگی در شناخت، معرفی و توسعه جرمشناسی در ایران دارد و حتی میتوانیم بگوییم یکی از پایهگذاران جرمشناسی در ایران است. استاد بزرگی بود و اقدامات خوبی انجام داد ولی این کارها عمدتاً مربوط به کارهای قبل از دهه 70 میلادی در جهان است.» شیری میگوید: «استاد نجفی در فرانسه درس خوانده بود. به ایران آمد، هر چند فرانسه از تحولات جرمشناسی جهان عقب مانده بود، ولی چون استاد نجفی با زبان انگلیسی، جامعه شناسی آمریکایی و جامعه شناسی کشورهای انگلیسی زبان هم آشنایی داشت، باعث آغاز یک تحول جدید در جرمشناسی و توسعه علوم جنایی در ایران شد. رشتههایی معرفی شد که قبلاً کسی آنها را نمیشناخت، بحثهای جدید جرمشناسی مثل پیشگیری از جرم، عدالت ترمیمی، جرمشناسی زنان، جامعهشناسی جنایی، کیفرشناسی و... بحثهای متعددی مطرح شدند و ما وارد دوره جدیدی برای آموزش جرمشناسی در دانشگاههای کشور شدیم.»
باید بتوانیم مجرم را به جامعه برگردانیم
رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران با بیان اینکه جرمشناسی با یک رشد فزایندهای در جهان روبهرو شد، اما کماکان در دانشکدههای حقوق و علوم سیاسی دو واحد درسی بیشتر نبود، میگوید: «فقط دو واحد در کارشناسی ارشد و دو واحد در دوره دکترای حقوق جزا و جرمشناسی ارائه میشد که صرفاً یک آشنایی با کلیات جرم اســـــت. یـک روز خـدمت استــاد نجفی ابرندآبادی رسیدم. ایشان در 29 بهمن 85 کاغذی به من دادند، در این کاغذ پیشنهاداتی در ارتباط با عناوین دروس کارشناسی ارشد جرمشناسی نوشته بود، من در این تاریخ از ایشان خواستم که کمک کنند تا بتوانم رشته مستقل جرمشناسی را راهاندازی کنیم. آن زمان جدا شدن این رشته از حقوق کیفری مخالفان بسیاری داشت. حالا هم کماکان مخالفان جدی دارد، به هر حال ایشان عناوینی را نوشتند، من هم عناوینی را اضافه کردم و این آغاز یک راه شد که ما بتوانیم رشته مستقلی را به نام جرمشناسی داشته باشیم.» شیری جرمشناسی را شناخت جرم، بزهکار، بزه دیده و شناخت جوامع آسیب دیده از جرم تعریف میکند و میگوید: «تعریفهای مختلفی در مورد جرمشناسیهای کلاسیک و جرمشناساییهای علمی وجود دارد، اما چیزی که میخواهیم از پدیده بزه و بزهکاری بدانیم این است که بزهکاری چیست، چرا اتفاق میافتد و چگونه میتوانیم از وقوع جرم جلوگیری کنیم یا چگونه میتوانیم بزهکاران را اصلاح و بازاجتماعی کنیم که دوباره مرتکب جرم نشوند و به جامعه برگردند، چگونه باید حقوق آنها را شناسایی و تأمین کنیم این موارد همه حوزههای مرتبط با جرمشناسی است.»
این استاد دانشگاه با اشاره به پایین آمدن سن بزهکاران میگــــــــــــــــوید: «میانگین سن بزهکاران پایین است، یعنی جوانان و نوجوانان مرتکب جرم میشوند افرادی که باید آینده این کشور را بسازند. پس ما به توسعه آموزشهای جرمشناسی نیاز داریم که به ما یاد میدهد جرم و بزهکاران را بشناسیم و چگونه آنها را دوباره به جامعه برگردانیم و از آنها انسانهای مفیدی بسازیم.
همان چیزی که مثلاً شما در فیلم اخراجیهای 1 میبینید به نظرم این فیلم تم جرمشناسی دارد هر چند کارگردان یا نویسنده جرمشناسی نخوانده است، اما همین که افرادی که تا دیروز دزد و معتاد بودند، به انسانهای بزرگی تبدیل میشوند، این کار جرمشناسی است. این موضوع با توجه به جمعیت جوان کشورمان اهمیت مضاعفی پیدا میکند.» او معتقد است: «باید به این باور برسیم که تنها با مجازات نمیتوانیم جرم را کاهش بدهیم و از بزهکاری در آینده جلوگیری کنیم، مجازات راهکار نیست بلکه فقط مسکن موقتی است که دردها را
التیام میدهد.
ما به شناخت روشهای اصلاح، بازپروری و بازسازی و نظامهای پیشگیری نیاز داریم. البته نباید نظام مجازات را هم کنار گذاشت، گاهی بجز مجازات چارهای نداریم، اما چیزی که میتواند نظام اجتماعی درستی را پایهریزی کند علم جرم شناسی است، چون به هر حال هیچ جامعهای عاری از جرم نیست ولی میتوانیم جرم را کاهش دهیم.»
دانشگاه از تحولات عقب مانده بود
ضرورت جرمشناسی مورد توجه نظام قضایی قرار گرفته و در قوانین ایران مقرراتی به تصویب رسید که این مقررات هم به ضرورت این موضوع اشاره کرده است، شیری میگوید: «اصل 156 قانون اساسی یکی از وظایف قوه قضائیه را اصلاح مجرمین قرار داده است.
در قانون کیفری مواد 203 و 410 و 478 قانون مجازات اسلامی در موادی از جمله ماده 40 و در بسیاری از قوانین دیگر از جمله آییننامه سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی، رفته رفته قانونگذار و نظام قضایی جرمشناسی را جدی گرفتند. برای تشکیل پرونده شخصیت مجرمان جرمشناسان کمک بسیاری میکنند. در این دیدگاه مجرم عضوی از خانواده ماست که بنا به دلایلی شخصی، اجتماعی، اقتصادی، روانی و ... مرتکب جرم
شده است.»
رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی معتقد است دانشگاه در حوزه جرمشناسی از تحولات علمی عقب مانده است. او میگوید: «امروز شاید حوزههای پیشگیری مثل نیروی انتظامی یا قوه قضائیه بویژه در حوزه پژوهش از دانشگاه جلوتر هم باشند. کتابهایی که به وسیله نیروی انتظامی در حوزه جرمشناسی چاپ شده به مراتب دهها برابر کارهای پژوهشی موجود در دانشگاههاست.
در چند سال گذشته قوه قضائیه هم در این زمینه فراز و فرودهایی داشت ولی اخیراً میبینیم که دوباره فعالیتهای پژوهشی در قوه رونق گرفته است. البته در دانشگاه هم با نگاه ویژه دکتر پزشکیان به دانشگاه ، شاهد تقویت نگاه پژوهشی در دانشگاهها هستیم. توجه و تأکیدهای وزیر علوم به رشته حقوق هم باعث رونق این رشته در دانشگاهها خواهد شد.»
شیری با اشاره به اینکه از مهرماه دانشجویان میتوانند در مقطع کارشناسی ارشد جرمشناسی درس بخوانند، توضیح میدهد: «کار را با 15 دانشجو در دانشگاه تهران در مقطع ارشد شروع میکنیم چون من با کمیسازی آموزش عالی و گسترش این رشته به همه دانشگاههای کشور مخالفم. معتقدم این رشته باید در دانشگاه تهران و شهید بهشتی شروع شود و بعد از یک تا دو سال به شرط استخدام جرمشناس و اساتید جدید، دانشگاه تربیت مدرس و علامه طباطبایی میتوانند به جذب دانشجو اقدام کنند.
امیدوارم حداقل نگاه به برخی از رشتهها مثل جرمشناسی نگاهی تخصصی باشد، همانند رشته پزشکی که هر دانشگاهی مدرک فوق تخصصی قرنیه چشم را صادر نمیکند در حوزه حقوق هم در شاخههای تخصصی دو دانشگاه مادر در این زمینه فعالیت کنند.»
برش
پیشنهاد مؤسسه جرم شناختی منطقهای اکو
در جلسه شورای تحول و ارتقای علوم انسانی دکتر علی حسین نجفی ابرندآبادی به شکل آنلاین شرکت کرده بود، او در دفاع از تأسیس این رشته نکاتی را مطرح کرد و گفت: «چون در گذشته درسهای دانشکده حقوق را از فرانسه گرفتیم و درس جرمشناسی در فرانسه در دانشکدههای حقوق تدریس میشد ما هم آن را در دانشکده حقوق و در کنار درسهای حقوقی در نظر گرفتیم.» ابرندآبادی با بیان اینکه تهیه سرفصلهای این درس در دوره کارشناسی ارشد و دکترا سهیم بوده است توضیح داد: «به سرپرست وقت گروه هم گفتم وقتی عنوان جرم شناسی میآوریم حداقل باید 4 واحد جرم شناسی در نظر بگیریم که عدالت نسبت به این عنوان رعایت شود.» او با بیان دلایلی به ضرورت راهاندازی این رشته اشاره کرد: «در قانون اساسی در دو جا بحث پیشگیری مطرح شده، یکی در مقدمه قانون اساسی در بند اصل 156 به اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین اشاره شده است. بنابراین در اجرای این وظیفه قوه قضائیه در دوره مرحوم آیتالله شاهرودی معاونتی با عنوان معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه تأسیس کرد. پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین تبدیل به یک اصل قانون اساسی شده است، دیگر قانون عادی نیست یک اصل اساسی است که مجریان قانون اساسی باید به آنجامه عمل بپوشانند. در قوانین عادی ما هم به جرمشناسی اشاره شده است.»
این پیشکسوت علم حقوق با اشاره به نقش جرمشناسی در کشورهای اطراف گفت: «بر اساس بررسیهای من در پاکستان، دانشگاه کراچی یک دپارتمان جرمشناسی تأسیس کرده و از سال 1995 دوره کارشناسی ارشد و دکترای جرمشناسی دارد. در هندوستان در دانشگاههای بنگلور، دهلی و جواهر لعل نهرو هم کالج جرمشناسی دارند. یکی دیگر از دلایل تأسیس این رشته این است که ایران در سالهای اخیر به چند کنوانسیون بینالمللی از جمله کنوانسیون بینالمللی مبارزه با فساد ملحق شده است. در آنجا تکالیفی داریم و برای بازپذیری اجتماعی مجرمان فساد هم باید کشورهای عضو اقدامی کنند. در این سند که به آن ملحق شدهایم، قبل از جرایم افراد در مورد پیشگیری و اینکه دولتها در خصوص پیشگیری از موارد فساد چه اقداماتی را باید انجام دهند، صحبت شده است.» ابرندآبادی با بیان اینکه در 35 سال اخیر بیشتر از 100 واحد در حوزه جرمشناسی تولید محتوا کردهایم و در این حوزه منبع داریم، گفت: «بعضی از همکاران و دانشجویان معتقدند که جرمشناسی در ایران بومی نشده است و معتقدند باید این رشته را ابتدا بومیسازی و اسلامیسازی کنیم. پاسخ من این است که زمانی ما میتوانیم بومیسازی کنیم که یک گروه آموزشی داشته باشیم.
دانشجو موارد مربوط به جرمشناسی را مطالعه کند، روش تحقیق یاد بگیرد و کارهای میدانی انجام بدهد، چون جرمشناسی رشتهای تجربی است،. مادامی که ما فقط دو واحد برای دانشجوی حقوق، ارائه میدهیم به اهدافمان نمیرسیم. بنابراین با توجه به وظایفی که در قانون اساسی آمده باید به طور مستقل آن را تدریس کنیم.» او با بیان اینکه سازمان ملل در مؤسسات مختلف دنیا، مؤسسات مطالعاتی جرمشناسی دارد، گفت: «اگر تلاش کنیم میتوانیم میزبان یک مؤسسه مطالعاتی جرمشناسی سازمان ملل در تهران باشیم. اخیراً رئیسجمهوری در اجلاس اکو پیشنهاد اکوپل (پلیس اکو) را مطرح کردند. من پیشنهاد میدهم چون در منطقه ما با انواع قاچاق انسان، مواد مخدر، مهاجرین، پولشویی و جرایم سازمان یافته روبهرو هستیم خوب است در چهارچوب اکو یک مؤسسه مطالعاتی جرمشناختی منطقهای اکو ایجاد کنیم، چون جرایم سازمان یافته مثل پولشویی به مطالعات در بین کشورهای عضو نیاز دارد و مطالعات جرم شناختی میتواند در این زمینه مفید باشد.»
