نزدیک به ۱۴ میلیارد متر مکعب آب و غذای حدود ۱۵ میلیون نفر در مسیر مزرعه تا سفره از بین می روند
ضایعات، متهم خاموش هدر رفت آب کشاورزی
حدیث حدادی
گروه اقتصادی
در قلب خشکترین فلات خاورمیانه، جایی که آفتاب سوزان هر روز بر دامنه بحران آب میافزاید، یک نبرد خاموش و پرهزینه در جریان است. نبردی که در سکوت مزارع، انبارهای فرسوده و سفرههای خانگی شکل میگیرد و سالانه حجمی معادل چندین دریاچه پریشان را به هدر میدهد. اینجا، داستان آب نیست که کم است؛ داستان مدیریتی است که گم شده و محصولاتی که پیش از رسیدن به دست مصرف کننده، به ضایعات تبدیل میشوند. گزارش پیش رو، واکاوی عمیق هدررفت آب از پنجره ضایعات کشاورزی است؛ بحرانی که با سیاستگذاریهای اخیر بودجهای، بارقههای امیدی برای مهار آن ایجاد شده است.کشاورزی، قهرمان تغذیه یک کشور و در عین حال، بزرگترین مصرفکننده منابع آبی کشور است. اما این قهرمانی، گاه با چهرهای متناقض همراه میشود. بر اساس آخرین آمارها، بخش کشاورزی حدود ۹۰ درصد از مصرف آب شیرین ایران را به خود اختصاص داده است. با این حال، پایان این مسیر مصرف سنگین، همیشه رسیدن به سبد غذایی نیست. حجم عظیمی از این آب، در پیچوخم زنجیره ناکارآمد «از مزرعه تا سفره»، تبخیر میشود و به هدر میرود. دکتر هما بهمدی، عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، در گفتوگو با «ایران»، هشدار میدهد: «بخش مهمی از محصولات کشاورزی و غذایی کشور، علیرغم مصرف بالای آب، انرژی و نهادهها، به ضایعات تبدیل میشود. این اتلاف، هدررفت شدید آب مجازی و منابع محدود کشور را به دنبال دارد.»
هدررفت 25 تا 30 درصد تولید
و میلیاردها مترمکعب آب
رقم شوکآور این است: ۲۵ تا ۳۰ درصد از کل تولیدات کشاورزی ایران، پیش از مصرف از بین میرود. این یعنی از حدود ۱۳۵ میلیون تن تولید سالانه، بیش از ۳۰ میلیون تن در مسیر برداشت، حملونقل، انبارداری، فرآوری و حتی مصرف نهایی، نابود میشود. اما تراژدی اصلی پشت این اعداد نهفته است: هر کیلوگرم ضایعات، یعنی هدررفت هزاران لیتر آب مجازی. برآوردهای پژوهشگران نشان میدهد تنها ضایعات محصولات باغی و زراعی، سالانه حدود ۹.۳ میلیارد مترمکعب آب را بیثمر میکند. این رقم برای کل محصولات کشاورزی حتی به ۱۳.۷ میلیارد مترمکعب نیز میرسد. برای درک بهتر این حجم، کافی است بدانیم این میزان، معادل آب چندین دریاچه بزرگ یا سد پرآب کشور است.
هما بهمدی عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی میگوید: «بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، میزان ضایعات غذایی در ایران در مقایسه با بسیاری از کشورها رقم بالایی دارد؛ به طوری که ایران با جمعیتی حدود ۸۷ تا ۹۰ میلیون نفر سالانه حدود ۳۵ میلیون تن ضایعات غذایی دارد، در حالی که اتحادیه اروپا با ۲۷ عضو و جمعیتی حدود ۴۵۰ میلیون نفر تنها حدود ۹۰ میلیون تن ضایعات تولید میکند.
وی گفت: «یکی از محصولات آببر کشاورزی در کشور برنج است؛ برآوردهای انجامشده نشان میدهد برای تولید هر دانه برنج حدود ۹۹ میلیلیتر آب مصرف میشود و با اقدامات ساده و صرفهجویانه میتوان از هدررفت ۱۸ میلیون مترمکعب آب جلوگیری کرد.»
بهمدی تصریح کرد: «بیشترین ضایعات مربوط به محصولات فسادپذیر است. محصولاتی که رطوبت بالاتر دارند یا حساس به ضربه هستند، عموماً ضایعات بیشتری نسبت به محصولات با فسادپذیری کمتر دارند. تحقیقات نشان داده که حدود ۹۰ درصد ضایعات به ۲۰ تا ۲۲ محصول عمده مانند گندم، گوجهفرنگی، سیبزمینی، چغندرقند، انگور، نباتات علوفهای، دانههای روغنی، سیب، ذرت دانهای و پرتقال تعلق دارد و تمرکز بر مدیریت صحیح پس از برداشت و فرآوری این محصولات میتواند تأثیر چشمگیری در کاهش کلی ضایعات و صرفهجویی در آب و نهادهها داشته باشد.»
بخش کشاورزی 15 میلیارد لیتر
هدر رفت آب دارد
عیسی بزرگزاده، سخنگوی صنعت آب کشور، با تأکید بر این موضوع به «ایران» میگوید: «برآوردهای دست پایین نشان میدهد که بین ۱۰ تا ۱۵ میلیارد مترمکعب آب در این بخش هدر میرود.» او به یک پارادوکس مهم اشاره میکند: «ضریب خودکفایی در تولید ترهبار ۱۵۰ درصد و در میوه ۱۲۵ درصد است. این یعنی ما ۲۵ تا ۵۰ درصد بیش از نیاز ملی تولید داریم، در حالی که بخشی از این مازاد ارتباط مستقیمی با امنیت غذایی ندارد و نهایتاً به ضایعات تبدیل میشود.» وی اظهار کرد: «این محصولات ارتباطی با امنیت غذایی ندارد و در حال حاضر هم کشور از این نظر با مشکلی مواجه نیست.»
فناوری فرسوده و فرهنگ مصرف؛
دو عامل اصلی اتلاف
ریشه این اتلاف عظیم، چندوجهی و پیچیده است. ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران، در تحلیل خود برای ایران، مشکل را در دو محور کلی خلاصه میکند: فناوری فرسوده و فرهنگ مصرف.رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق تعاون ایران در گفتوگو با خبرنگار روزنامه ایران عنوان کرد: «حجم ضایعات محصولات کشاورزی در کشور بسیار بالا است. به طوری که بر اساس آمارها سال گذشته حدود ۳۰ درصد این محصولات که حدوداً معادل ۱۳۰ میلیون تومان میشود، از مزرعه تا سفره به ضایعات تبدیل شده است.»ارسلان قاسمی افزود: «بخش قابل توجهی از این ضایعات در منازل و سفرههای مردم رخ میدهد که نشان دهنده ضرورت اصلاح فرهنگ مصرف است. علاوه بر این ضعف بهرهوری در بخش کشاورزی یکی از عوامل اصلی افزایش ضایعات به شمار میرود.»به گفته وی، اگر تولید گندم کشور ۱۰ میلیون تن در نظر گرفته شود، حدود یک میلیون تن آن تنها در مرحله برداشت به ضایعات تبدیل میشود. این رقم برای جو و ذرت نیز به همین شکل قابل توجه است.» قاسمی اظهار کرد: «این وضعیت در محصولات دیگری همچون جو و ذرت نیز مشاهده میشود. در شرایطی چنین ضایعاتی داریم که منابع آبی کشور بسیار محدود است و همین امر رقم ضایعات را پر اهمیتتر کرده است. در واقع تحریمهای ظالمانه نیز مانع دسترسی ما به فناوریهای نوین شده است.»
ضرر ۱۵ میلیارد دلاری
هدررفت آب تنها یکی از جنبههای ماجرا است. دکتر بهمدی از بعد اقتصادی آن میگوید: «این ضایعات غذایی معادل حدود ۱۵ میلیارد دلار اتلاف اقتصادی سالانه است و میتوانست غذای حدود ۱۵ میلیون نفر را تأمین کند.» این رقم، معادل درصد قابل توجهی از بودجه سالانه کشور است که در عمل دفن میشود. از سوی دیگر، با توجه به تنشهای آبی و کاهش ذخایر استراتژیک، این اتلاف مستقیم بر امنیت غذایی و امنیت ملی کشور سایه میاندازد. تولید مازاد در محصولات غیراستراتژیک و پرآببر، در شرایطی که کشور با کمآبی تاریخی دستوپنجه نرم میکند، یک تناقض راهبردی محسوب میشود. بزرگزاده نیز بر این موضوع انگشت میگذارد و لزوم بازنگری در سیاستهای حمایتی و تعیین اولویت کشت را خواستار میشود.
راه حل چیست؟
کارشناسان برای خروج از این بنبست، راهکارهایی را پیشنهاد میدهند که برخی نیازمند عزم ملی بلندمدت و برخی قابل اجرا در کوتاهمدت هستند. بهمدی میگوید: «در درجه اول ایجاد نهاد ملی متولی واحد برای مدیریت یکپارچه ضایعات و پسماندها ضروری است تا پراکندگی وظایف میان وزارتخانهها برطرف شود.» این نهاد میتواند برنامهریزی کلان، نظارت هماهنگ و تخصیص بهینه منابع را انجام دهد.اما در هر حال بحران آب در ایران، تنها با ساختن سد یا انتقال بینحوضهای حل نمیشود. قلب تپنده راهحل، در مدیریت تقاضا و کاهش اتلاف است. ضایعات کشاورزی، زخم کهنه است که هم آب را هدر میدهد، هم سرمایه ملی را نابود میکند و هم امنیت غذایی آینده را به مخاطره میاندازد. اعداد و ارقام ارائهشده — از ۱۳.۷ میلیارد مترمکعب آب تا ۱۵ میلیارد دلار ضرر سالانه — نه برای مرثیهخوانی، که برای یادآوری یک فرصت است.
