مهسا قوی قلب
گروه اجتماعی

 خبر ساخت تونل زیرزمینی در زیر بازار تهران در رسانه‌ها و فضای مجازی سر و صدای زیادی به راه انداخته و موجی از نگرانی درباره ایمنی این مجموعه تاریخی و پرتردد را به همراه داشته است. بازار تهران، با صدها سال قدمت، هر روز میزبان هزاران نفر از کسبه و مشتریان است، اما حالا زیرساخت‌های قدیمی و پیچیده آن در معرض تهدید جدی قرار دارد. سال‌هاست کارشناسان در مورد ناایمنی بخش‌هایی از بازار بزرگ تهران هشدار می‌دهند، ولی انگار مسیر ایمن‌سازی برعکس طی شده است. چون محدوده بازار تهران نه تنها به سمت ایمن‌سازی پیش نرفته، بلکه با تخلفاتی که خبرهایش می‌رسد، گویی ایمنی تنها حلقه مفقوده در بازار تهران است. حفاری‌ها و جابه‌جایی‌های گسترده مصالح و بی‌اطلاعی نهادهای نظارتی، ایمنی ساختمان‌ها و مسیرهای عبوری را هم به خطر انداخته و ترس از آوار شدن این مراکز در قلب پایتخت افزایش یافته است.
 محمد آیینی شهردار منطقه ۱۲ همزمان با رسانه‌ای شدن این موضوع در بازدیدی که از محل داشت، به خبرنگاران گفته بود که این تخلف مربوط به حفاری بدون مجوز و به نوعی خالی‌کردن زیر پاساژ است که در فروردین ماه شناسایی شده و تاکنون چندین بازدید نیز با حضور نمایندگان دادستانی از محل انجام شده است. آیینی به این نکته هم اشاره کرده که این تخلفات مربوط به سال‌های گذشته است و احتمالاً از اواسط دهه ۹۰ آغاز شده و تا پایان سال گذشته ادامه داشته است. با این حال دستگاه‌های نظارتی و امنیتی موضوع را شناسایی کرده‌اند و بزودی اقدامات لازم برای ایمن‌سازی و نوسازی این مجموعه آغاز می‌شود.«بازار تهران مجموعه‌ای تو در تو است»، سیدعلی شریفی، معاون پیشگیری و کاهش خطر سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز با بیان این مطلب و هشدار نسبت به احتمال وقوع حادثه در این محدوده به «ایران» می‌گوید: «محوطه مورد بحث شامل ۹ بلوک ساختمانی است که از چند سرایی که به هم متصل شده‌اند، تشکیل شده است. بخش‌هایی از بازار، مانند سراهای قدیمی که مربوط به دوران قاجار هستند، در گذشته فضای خالی مانند حیاط داشتند، اما در این فضاها کم‌کم حجره‌هایی ساخته شده و به تدریج با دیوار چینی و سقف پر شده‌اند.» به گفته شریفی تا سال ۱۳۶۹ و طی حدود ۱۰۰ سال، این ۹ بلوک کم‌کم به هم متصل شده و سرای آزادی را تشکیل می‌دهند. این مجموعه وسط بازار قرار دارد، از سبزه‌میدان به سمت شرق، پایین یکی از راسته‌ها به نام بازار بزازها است که از کنار مسجد امام خمینی‌(ره) عبور می‌کند. او معتقد است تخلف انجام شده در مجموعه ساختمان‌های قدیمی بازار است که در بخش‌های زیرزمینی با حفاری توسعه یافته‌اند و برخی به عمق منفی دو زیرزمین رسیده‌اند. این حفاری‌ها باعث شده است که ساختمان‌هایی که به‌صورت پیش‌فرض ایمن نیستند، ناایمن‌تر شوند. برخی کسبه نیز می‌گویند در دوران تعطیلی‌ها خاک‌ها به تدریج تخلیه شده و حفاری‌ها به انبارهای جدید تبدیل شده است.شریفی تأکید می‌کند: «خطر فروریزش بناها جدی است و این ساختمان‌ها به خودی خود ایمن نیستند. حفاری‌ها هم باعث کاهش استحکام سازه شده و خطر را بیشتر می‌کنند.»
معاون پیشگیری و کاهش خطر سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با اشاره به اینکه دادستانی باید وضعیت پلمب برخی بخش‌ها را اعلام کند، می‌گوید: «مجموعه‌ای از مهندسان مشاور باید بررسی دقیق سازه‌ها را انجام بدهند. مالک یا مالکان ساختمان نیز موظف‌اند همکاری کنند و با کمک مشاوران، آزمایش‌ها و بررسی‌های میدانی لازم برای ارزیابی وضعیت ایمنی ساختمان‌ها انجام شود تا در زمینه تخریب یا نوسازی و بازسازی تصمیم فوری گرفته شود.»

خطر وقوع آوار و ریزش ساختمان‌ها در بازار تهران
ابعاد تخلفی که این روزها پرده از آن برداشته شده، فراتر از ایمنی سازه‌ای است و امنیت افراد ساکن و عبوری و نگاه مهندسی به زیرساخت‌ها را نیز شامل می‌شود.حسام‌الدین نراقی، کارشناس مسائل اجتماعی و مدیریت عملیات امداد و نجات، با هشدار درباره وضعیت برخی ساختمان‌های بازار تهران می گوید: «مسائل متعددی مانند پایداری سازه، مدیریت اجرایی پروژه حفاری، نیروی انسانی که به کار گرفته شده‌اند، طراحان و برنامه ریزان، چرایی اجرا و مدیریت تخلیه نخاله‌های ساختمانی، همچنین مدیریت لجستیکی و حتی نگرش و ذهنیت روانی طراحان، مجریان و متولیان در ماجرای اخیر مطرح می‌شوند و در وضعیت فعلی، محل بحث هستند. البته چند سؤال مهم هم مطرح می‌شود. اینکه چرا مسیر حفاری شده، ساختمان‌ها و پاساژها و محدوده شهر انتخاب شده‌اند؟ چرا کسی متوجه نشده و به نهادهای نظارتی هشدار نداده است؟ ممکن است مسیرهایی از قبل وجود داشته باشد، شاید هم قنات باشد، اما چگونه این موضوع تا اینجا پیش رفته است؟»
او راهکار پیشگیری از بحران را نوسازی، بهسازی و بازسازی ساختمان‌ها در بافت قدیم می‌داند و می‌گوید: «بافت قدیم ایمن‌ترین بافت در برابر زلزله است، چون گسلی در این بافت وجود ندارد. تهران قدیم هیچ گسلی ندارد و سرمایه‌گذاری و ساخت‌وساز اصولی در آن هم برای آینده تهران مفید است و هم جلوی خسارت ساختمان‌های غیرایمن را می‌گیرد.»

برش

لزوم مقاوم‌سازی در سریع‌ترین زمان ممکن

حسام الدین نراقی با اشاره به اینکه برخی ساختمان‌ها به دوره شاه طهماسب صفوی برمی‌گردند و قدمت آنها حدود ۴۰۰ سال است، می‌گوید: «ارزش برخی ساختمان‌ها به دلیل معماری خاص و برخی به دلیل ارزش اقتصادی است. مصالح ایران عمدتاً خشت و گِل است و در برابر فشار طبیعت آسیب‌پذیر هستند، در حالی که در اروپا مصالح سنگی مقاوم‌تر است. پس در هر پروژه‌ای باید ارزیابی‌های زمین‌شناسی، میراث فرهنگی و اقتصادی انجام شود. نما و بدنه ساختمان باید جذابیت هنری و بصری داشته باشد، اما پشت ساختمان می‌تواند تغییر کند. مغازه‌های بازار احتمالاً مربوط به پهلوی دوم هستند و به بازدید و ارزیابی دقیق نیاز دارند.»نراقی عوامل اقتصادی و ارزش فضا در این محدوده را نیز دلیل خطر می‌داند و می‌گوید: «برخی افراد دنبال انبار هستند، دسترسی برای تحویل سریع کالا اهمیت دارد، دلیل دیگر اما بی‌فکری و نبود توجه به پیامدها و احتمالات است. احتمالاً کسی که پروژه را استارت زده، به این مسائل فکر نکرده است. در عین حال سود و منافع اقتصادی شرکا نیز در این اتفاق نقش دارد. به نظر من متخصصان باید برای ارزیابی وضعیت ساختمان‌ها مراجعه کنند تا خسارت‌های احتمالی برآورد و مقاوم‌سازی در سریع‌ترین زمان ممکن انجام شود.»