در گفتوگوی «ایران» با علیرضا عنایتی سفیر جمهوری اسلامی در عربستان سعودی مطرح شد
دعوت تهران به تدوین پیشنویس امنیتی مشترک برای خلیج فارس
مریم سالاری /دبیر گروه دیپلماسی- تهران و ریاض پس از عبور منطقه از تبعات جنگ اخیر و در فضایی که معادلات امنیتی خلیج فارس بار دیگر در حال بازتعریف است، به گفته علیرضا عنایتی، سفیر ایران در عربستان سعودی خیز بلندی برای تقویت مناسبات دوجانبه برداشتهاند؛ خیزی که بر شکلگیری نوعی فهم مشترک نسبت به تهدید وجودی و ناامنساز رژیم اسرائیل در منطقه نیز استوار شده است. عنایتی در گفتوگو با «ایران» با تأکید بر بلوغ تدریجی نگاه منطقهای پس از جنگ، معتقد است هشت کشور حاشیه خلیج فارس میتوانند با اتکا به گفتوگو و ابتکارات بومی به سمت طراحی یک نظام امنیتی فراگیر حرکت کنند؛ نظمی که امنیت را در پیوندی درهم تنیده با توسعه اقتصادی، تجارت، فرهنگ و عناصر قدرت نرم تعریف میکند و با تداوم گفتوگویی جمعنگر زمینهساز شکلگیری امنیتی پایدار و درونزا در خلیج فارس خواهد بود.
مناسبات ایران و عربستان سعودی در یک سال گذشته وارد مرحلهای تازه و نسبتاً رو به جلو شده است؛ مرحلهای که اگرچه هنوز به همکاریهای عمیق و پایدار نینجامیده اما نشانههایی از تحرک و گفتوگوی بیشتر در آن دیده میشود. با توجه به تحولات اخیر و تأکید متقابل بر گسترش همکاریها و نقشآفرینی در حل مسائل منطقهای لطفاً ارزیابی خود را از وضعیت کنونی روابط تهران و ریاض در پرتو آخرین تحولات منطقهای بفرمایید.
برای مرور روند روابط ایران و عربستان و مناسبات منطقهای، بهتدریج به سومین سالگرد احیای روابط دو کشور نزدیک میشویم. این روابط در ۱۰ مارس ۲۰۲۳ کلید خورد و حدود شش ماه بعد، دو طرف با بازگشایی سفارتخانهها و استقرار سفرا، در عمل وارد مرحله اجرایی روابط شدند. در طول این دو سال، تحولات و رویدادهای متعددی رخ داده است. با این حال، در ماههای اخیر رفتوآمدهای قابل توجهی میان تهران و ریاض انجام شده است. وزرای مختلفی از ایران، از جمله وزرای دادگستری، ورزش و میراث فرهنگی و گردشگری به عربستان سفر کردهاند، در اجلاسهای منطقهای و بینالمللی حضور یافته و با همتایان سعودی خود دیدار و گفتوگو داشتهاند. در مقابل، از سوی عربستان سعودی نیز مقاماتی همچون معاون وزیر خارجه و قائممقام وزیر خارجه به ایران سفر کردهاند. تا پایان سال میلادی نیز همچنان سفرهایی در دستور کار دو طرف قرار دارد. به طور کلی، این روابط از طریق دیدارهای متقابل در حال پیشرفت است و همزمان با این رفتوآمدها در چهارچوب اقدامات وزارت امور خارجه، تبادل پیامها، گفتوگوها و رایزنیهای سیاسی میان ایران و عربستان به صورت مستمر ادامه دارد. یکی از نقاط برجسته و بسیار چشمگیر در تعاملات ورزشی دو کشور، برگزاری مسابقات همبستگی کشورهای اسلامی بود که تیم ایران با حضور ۱۹۱ ورزشکار در این رقابتها شرکت کرد و موفق شد مقام سوم جدول مدالها را کسب کند. در کنار این رویداد، مسابقات ورزشی دیگری نیز در عربستان سعودی برگزار شد که تیمهای ایرانی در آنها حضور داشتند.
این بهبود رابطه میان دو کشور در حالی است که سیاست جنگطلبانه اسرائیل همچنان تداوم دارد، آیا میان تهران و ریاض در قبال تهدیدات ناشی از اقدامات این رژیم نوعی درک مشترک شکل گرفته است؟
خطر ناشی از رژیم صهیونیستی، خطری عمومی برای کل منطقه است و به هیچ کشور یا جغرافیای خاصی محدود نمیشود. در سالهای اخیر حملات و تجاوزات اسرائیل به لبنان، فلسطین، سوریه، قطر و ایران بهوضوح مشاهده شده و کشورهای منطقه بهخوبی از ماهیت تجاوزکارانه و اشغالگرانه این رژیم آگاه هستند. در جریان جنگ ۱۲روزه نیز رسانههای عربستان سعودی با توجه به همین واقعیت، رژیم صهیونیستی را محکوم کردند و موضع عربستان در این زمینه کاملاً شفاف و آشکار بود. علاوه بر این، مواضع شورای همکاری خلیج فارس و سازمانهای مهمی همچون سازمان همکاری اسلامی نیز در همین چهارچوب قابل ارزیابی است. اخیراً چه در مطالب رسانهای و چه در دیدگاههای اندیشکدهای بهطور جدی بر این نکته تأکید میشود که تهدید اصلی برای منطقه رژیم صهیونیستی است و خوی تجاوزکارانه این رژیم و تهدیدات آن از سوی همه بازیگران منطقهای بهروشنی احساس میشود.
این تجربه تا چه اندازه در تغییر محاسبات امنیتی عربستان نسبت به ایران مؤثر بوده است؟
ماهیت رژیم صهیونیستی محدود به تحولات مقطعی و رویدادهای اخیر نیست بلکه از زمان شکلگیری آن در سال ۱۹۴۸ تاکنون همواره با اشغالگری، تجاوز و خشونت همراه بوده و کارنامهای مملو از جنایت علیه مردم و کشورهای منطقه از خود بهجا گذاشته است. در دوره اخیر نیز تجاوز به چند کشور و ویرانی گسترده غزه، همراه با تداوم مفاهیمی مانند کوچ اجباری، بار دیگر این ماهیت را آشکار کرده است. مجموع این تجربه تاریخی باعث شده درک مشترکی در میان کشورهای منطقه شکل بگیرد که اسرائیل نهتنها عامل ثبات و امنیت نیست، بلکه موجودیتی ذاتاً بحرانزا و برهمزننده نظم منطقهای است. این برداشت امروز در گفتمان عمومی و رسانهای کشورهای منطقه، بویژه در حوزه خلیج فارس، بازتاب یافته و با بیاعتمادی عمیق نسبت به رفتارهای اسرائیل همراه است. هرچند گاه تلاشهایی برای القای نقش اسرائیل در «نظم نوین منطقهای» صورت میگیرد، اما بازیگران منطقهای بهخوبی آگاهاند که این رژیم هیچگاه شریک قابل اعتماد و عنصر امنیتساز نبوده و همواره نقشی مخرب در معادلات منطقهای ایفا کرده است.
در ماههای اخیر و همزمان با افزایش رفتوآمد معاونان وزیر امور خارجه ایران و عربستان میان تهران و ریاض، نشانههایی از فعالتر شدن کانالهای دیپلماتیک دو کشور دیده میشود. در همین چهارچوب، سفر چندی پیش «سعود بن محمد الساطی» معاون سیاسی وزارت خارجه عربستان به تهران با چه اهدافی انجام شد؟
آقای «سعود بن محمد الساطی»، معاون سیاسی وزارت امور خارجه عربستان سعودی به ایران سفر کرد و در جریان این سفر با وزیر خارجه و جمعی از مسئولان سیاسی وزارت امور خارجه، از جمله نماینده ویژه وزارت خارجه در امور سوریه گفتوگو و رایزنی داشت. پیش از این نیز جناب آقای شیبانی، نماینده ویژه وزیر امور خارجه در امور سوریه به عربستان سعودی سفر کرده بود. در مجموع، گفتوگوهای ایران و عربستان درباره مسائل منطقهای ادامه دارد و دو کشور از طریق رایزنی و همفکری مشترک در مسیر تقویت صلح، ثبات و امنیت منطقهای گام برمیدارند. ایران و عربستان بهعنوان دو کشور مهم و تأثیرگذار در منطقه، این روند رایزنیها را با هدف تأمین منافع منطقه و ایجاد ثبات پایدار، بهصورت مستمر دنبال میکنند.
نشست سهجانبه اخیر میان ایران، عربستان و چین در راستای چه اهدافی انجام شد و آیا قرار است ادامه پیدا کند؟
در چهارچوب اجلاس سهجانبه ایران، عربستان و چین، دور سوم این نشست پس از برگزاری دو دور قبلی در چین و عربستان سعودی به میزبانی تهران برگزار شد. این اجلاس به ریاست دکتر تخت روانچی، معاون محترم سیاسی وزارت امور خارجه و با حضور جناب آقای ولید الخرجی، قائممقام وزیر امور خارجه عربستان سعودی و معاون محترم وزیر امور خارجه چین در تهران تشکیل شد.
در جریان این نشستها، گفتوگوهای سهجانبهای میان هیأتها انجام گرفت و مروری بر روند روابط ایران و عربستان در بیش از دو سال گذشته صورت پذیرفت. علاوه بر این، مذاکرات دوجانبهای نیز میان هیأتها برگزار شد که در ادامه به دیدار با وزیر محترم امور خارجه و صدور بیانیه مشترک مطبوعاتی انجامید. در این بیانیه، جمعبندی کلی گفتوگوها ارائه و بر موضوعات دوجانبه تأکید شد و طرفین از دستاوردهای حاصلشده در روابط دو کشور ابراز خرسندی کردند. از جمله این دستاوردها میتوان به برقراری پرواز مستقیم از دمام به مشهد، رفتوآمد وزرا، سفر جناب آقای امیر خالد، وزیر دفاع عربستان سعودی به ایران و همچنین سفر جناب آقای دکتر لاریجانی به عربستان اشاره کرد.
در این بیانیه همچنین نسبت به این دیدارها ابراز رضایت شده و امیدواری دو طرف برای گسترش دامنه این تعاملات، پوشش سایر ابعاد روابط و تعمیق همکاریها مورد تأکید قرار گرفت. حرکت به سمت اجرایی شدن توافقات، بهویژه در حوزههای اقتصادی، رسانهای و اندیشکدهای از جمله محورهایی است که پیشبینی میشود در آینده روابط ایران و عربستان بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
تغییر نگاه کشورهای حاشیه خلیج فارس به امنیت منطقهای چه فرصتهایی برای همکاری تهران و ریاض ایجاد کرده است؟
ایران همواره بر این نکته تأکید کرده است که امنیت پایدار تنها از مسیر همکاری همه کشورهای منطقه و بدون حذف هیچ بازیگری قابل تحقق است. در این چهارچوب، هشت کشور حاشیه خلیج فارس میتوانند با مشارکت یکدیگر نظامی امنیتی فراگیر ایجاد کنند که صرفاً بر مؤلفههای نظامی استوار نباشد، بلکه توسعه اقتصادی، تجارت، فرهنگ و سایر عناصر قدرت نرم را نیز دربر گیرد. این نگاه جمعنگر و فراگیر که امروز در گفتمان برخی کشورهای منطقه و شورای همکاری خلیج فارس نیز بازتاب یافته، بر گفتوگو با ایران بهعنوان یکی از بازیگران اصلی منطقه تأکید دارد. شاید مناسب باشد که کشورهای منطقه از جمله ایران و دیگر بازیگران داخلی خلیج فارس با بهرهگیری از ابتکارات ارائهشده تاکنون، یک پیشنویس مشترک تهیه و جمعبندی کنند و آن را در معرض گفتوگو قرار دهند. با تداوم گفتوگویی مستمر و فراگیر، میتوان زمینه شکلگیری یک نظام امنیت جمعی پایدار در منطقه خلیج فارس را فراهم کرد.
چرا با وجود ظرفیتهای اقتصادی گسترده، روابط تجاری ایران و عربستان همچنان ناچیز است و چه موانعی بر سر راه توسعه آن وجود دارد؟
در حوزه اقتصادی، هنوز شاهد پیشرفتهای گسترده و چشمگیری نیستیم، هرچند دیدارها و ملاقاتهایی میان وزرای ذیربط اقتصادی دو کشور انجام شده است. حوزههایی همچون اقتصاد، بازرگانی، سرمایهگذاری، کشاورزی و حملونقل از جمله محورهایی بودهاند که طرف سعودی در آنها فعال است و در مقابل، از سوی ایران نیز وزرای ذیربط در این دیدارها حضور داشتهاند. در این چهارچوب، اسنادی میان نهادهای مربوطه دو کشور تبادل شده که برخی از آنها مورد گفتوگو قرار گرفته و حتی نهایی شدهاند. امید میرود تلاشهایی که چه در قالب دیدارهای دوجانبه و چه در زمینه تنظیم اسناد همکاری میان ایران و عربستان صورت میگیرد، به نتایج ملموستری منجر شود. از جمله این اسناد میتوان به توافقهای مربوط به جلوگیری از اخذ مالیات مضاعف، تشویق و حمایت از سرمایهگذاری، همکاریهای گمرکی، اسناد همکاری بهداشتی، ورزشی، رسانهای و رادیو و تلویزیونی اشاره کرد که همگی در دستور گفتوگو میان دو کشور قرار دارند. انتظار میرود با امضای این اسناد، همکاریها در بخشهای مختلف، بهویژه در حوزه اقتصادی، بهصورت نهادینه تقویت شود.
در عین حال، نمایشگاههای متعددی در عربستان سعودی چه در بخش دولتی و چه در حوزههای تخصصی، برگزار میشود و مسئولان و نمایندگان وزارتخانههای ایران نیز در این رویدادها مشارکت دارند. با وجود این، همچنان جای حضور پررنگ بخش خصوصی و عرضه کالاهای ایرانی در بازار عربستان خالی است. امیدواریم این گفتوگوها و رایزنیها در نهایت به نتایج ثمربخش و عملی منجر شود.
