نشست نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان دیروز در وزارت امورخارجه برگزار شد
ایران احیاگر گفتوگوهای منطقهای درباره افغانستان
نشست نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان، دیروز یکشنبه
۲۳ آذرماه ۱۴۰۴ به ابتکار وزارت امور خارجه کشورمان و به ریاست سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه و با حضور نمایندگان ویژه کشورهای پاکستان، روسیه، چین، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در تهران برگزار شد؛ نشستی که میتوان آن را تلاشی هدفمند برای احیای گفتوگوهای منطقهای و بازگرداندن ابتکار عمل در قبال تحولات افغانستان به دست بازیگران پیرامونی این کشور دانست.
این اجلاس در شرایطی برگزار شد که تحولات افغانستان همچنان یکی از مهمترین متغیرهای تأثیرگذار بر امنیت، ثبات و همگرایی منطقهای به شمار میرود و وقفه نزدیک به دو ساله در برگزاری نشستهای منظم همسایگان افغانستان، ضرورت بازتعریف یک چهارچوب منطقهمحور و پایدار را بیش از پیش برجسته ساخته بود. سطح مشارکتکنندگان در این نشست نیز خود گویای اهمیت آن بود به گونهای که فدراسیون روسیه و جمهوری ازبکستان در سطح نمایندگان رئیسجمهوری، پاکستان در سطح نماینده نخستوزیر و کشورهای چین، تاجیکستان و ترکمنستان در سطح نمایندگان وزارت خارجه در این گفتوگوها حضور یافتند.
درهمتنیدگی منافع امنیتی و اقتصادی همسایگان افغانستان
در این نشست وزیر امور خارجه کشورمان با تأکید بر ارزش حضور نمایندگان کشورهای همسایه افغانستان و نقش آنها به عنوان شریکان سرنوشت منطقه، بر اهمیت ثبات و توسعه افغانستان به عنوان ضرورتی انسانی و الزام راهبردی برای منطقه اشاره و تأکید کرد که امنیت و رفاه افغانستان با منافع مشترک همسایگان گره خورده است.
عراقچی همچنین بر ضرورت راهحلهای منطقهمحور و محدودیت نسخههای فرامنطقهای در مدیریت چالشها و بحرانها تأکید کرد و گفت: «کشورهای همسایه، با بهرهگیری از همکاریهای پایدار و احترام متقابل، میتوانند نقش محوری در تسهیل فرآیندهای همکاری و تقویت همگرایی منطقهای ایفا کنند.»
وزیر امور خارجه در بخش دیگر سخنان خود به موضوع مهم کریدورها و ظرفیت افغانستان در شبکههای اقتصادی، ترانزیتی و انرژی منطقه، این کشور را عامل مهمی در توسعه پایدار و همگرایی منطقهای دانست و آمادگی ایران برای همکاری عملی با همه کشورهای همسایه در حوزه حملونقل، تجارت، خدمات کنسولی و انرژی را اعلام کرد.
عراقچی در ادامه بر مسئولیت اخلاقی، انسانی و منطقهای کشورهای حاضر نسبت به مردم افغانستان تأکید کرد و ایجاد سازوکارهای منظم گفتوگو میان همسایگان را ضرورتی راهبردی برای کاهش تنشها، هماهنگی سیاستها و ارتقای همکاریهای سازنده برشمرد. وزیر امور خارجه ایران در نهایت تقویت تعامل، همگرایی و بهرهبرداری از ظرفیتهای مشترک منطقهای را عاملی کلیدی در تحقق صلح پایدار، ثبات بلندمدت و بهرهمندی تمامی کشورهای همسایه از فرصتهای اقتصادی و ترانزیتی افغانستان دانست.
هشدار ایران نسبت به حضور مجدد ناتو در منطقه
برگزاری این نشست، در امتداد سیاست اصولی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تقویت ثبات، امنیت و همگرایی منطقهای و پرهیز از هرگونه تنش و مداخله فرامنطقهای ارزیابی میشود؛ موضوعی که عراقچی در سخنان خود به صراحت به آن اشاره کرده و گفته بود: «تجربه مداخله نظامی و حضور دو دههای ناتو در افغانستان در برابر ما قرار دارد. تمرکز بیش از حد بر راهحلهای امنیتمحور، نادیده گرفتن بافت اجتماعی و فرهنگی افغانستان، تضعیف نقش بازیگران منطقهای و همسایگان، وابستهسازی و فاسد ساختن ساختارهای سیاسی و اقتصادی افغانستان و در نهایت خروج شتابزده در سال۲۰۲۱، نشانههای یک ناکامی بود.»
سخنان عراقچی در شرایطی عنوان شد که در ماههای گذشته مقامات واشنگتن ادعاهایی در خصوص عزم آمریکا برای بازگشت به پایگاه نظامی بگرام مطرح کردهاند. با این حال تحولات اخیر نشان میدهد، کشورهای پیرامونی افغانستان، بویژه در آسیای مرکزی، به جمعبندی روشنی رسیدهاند که بازگشت الگوهای امنیتی مبتنی بر حضور نظامی فرامنطقهای نهتنها کمکی به ثبات و امنیت پایدار نمیکند، بلکه منطقه را بار دیگر در معرض رقابتهای فرساینده قدرتهای بزرگ، تشدید ناامنی و تضعیف استقلال تصمیمگیری کشورهای منطقه قرار میدهد.
بــــرش
توضیح بقایی درباره نشست همسایگان افغانستان
سخنگوی وزارت امور خارجه با اشاره به جزئیات نشست نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان در تهران گفت: «این اجلاس محصول رایزنیهای چند هفته اخیر ایران با کشورهای همسایه افغانستان و همچنین گفتوگوهای انجامشده با افغانستان و پاکستان است و در ادامه فرمتهای پیشین نشستهای منطقهای برگزار شده است و هدف نشست، تبادل نظر درباره تحولات افغانستان و تقویت اجماع منطقهای برای ارتقای امنیت و ثبات در محیط پیرامونی است.» سخنگوی وزارت امور خارجه همچنین تأکید کرد: «ایران به دعوت افغانستان برای حضور در نشست احترام گذاشته، اما تصمیم عدم شرکت کشور همسایه، اختیار خود آنها بوده است. تمرکز اصلی نشست بر شکلگیری راهکارهای منطقهمحور و ارتقای ثبات و امنیت جمعی در منطقه است.» وی در ادامه با اشاره به اهمیت گفتوگو و تعامل میان طرفهای مختلف برای حل و فصل مسائل افغانستان افزود: «برگزاری این نشست در تهران نشاندهنده باور ما به ضرورت تقویت تفاهم و اعتماد میان ذیمدخلان مختلف است و خود این فرآیند لازمه توسعه اقتصادی و بهبود شرایط زندگی مردم افغانستان به شمار میرود.»
یادداشت
تهران؛ کانون همگرایی منطقهای درباره کابل
محمدحسین معصومزاده
پژوهشگر اندیشکده حکمرانی شریف
روز یکشنبه، ۲۳ آذرماه، تهران بار دیگر به نقطه ثقل دیپلماسی منطقهای تبدیل شد. وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران میزبان نشستی بود که در آن نمایندگان ویژه کشورهای همسایه افغانستان بهعلاوه روسیه گرد هم آمدند تا درباره یکی از پیچیدهترین پروندههای امنیتی و سیاسی اوراسیا، یعنی آینده افغانستان رایزنی کنند. حضور نمایندگان عالیرتبه از چین، روسیه، پاکستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان در تهران، پیامی واضح داشت: منطقه به این درک رسیده که نسخههای وارداتی برای امنیت، تاریخ انقضای خود را نشان دادهاند و اکنون نوبت به آزمودن راهحلهای بومی رسیده است. با این حال، غیبت هیأت حاکمه موقت افغانستان (طالبان) در این نشست، پرسشهایی جدی را درباره چشمانداز تعامل کابل با همسایگانش ایجاد کرد.
گذار از امنیت وارداتی به امنیت درونزا
محور اصلی گفتمان حاکم بر نشست تهران، عبور از پارادایم مداخلات فرامنطقهای بود. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در این نشست بر این نکته کلیدی دست گذاشت که امنیت، توسعه و رفاه در افغانستان بهصورت مستقیم با منافع تمامی همسایگان گره خورده است. استدلال تهران بر این پایه استوار است که تجربه دو دهه حضور نظامی ناتو و ایالات متحده، نهتنها ثبات را به ارمغان نیاورد، بلکه با خروجی شتابزده، خلأ امنیتی خطرناکی را ایجاد کرد.
دیپلماتهای ارشد حاضر در تهران بر این باورند که همسایگان، طبیعیترین و قابلاعتمادترین مسیر برای حل بحرانهای افغانستان هستند. این رویکرد که میتوان آن را تلاش برای ایجاد یک «معماری امنیتی منطقهای» نامید، بر اساس اشتراکات تاریخی، فرهنگی و پیوندهای اقتصادی بنا شده است.
برخلاف نسخههای غربی که عمدتاً رویکردی امنیتی-نظامی داشتند، نگاه همسایگان که در تهران تبلور یافت، ترکیبی از دغدغههای امنیتی و فرصتهای ژئواکونومیک است. ایران تلاش دارد با فعالسازی ظرفیتهای ترانزیتی و اتصال آسیای مرکزی به آبهای جنوبی از مسیر افغانستان و ایران، امنیت را با توسعه اقتصادی گره بزند؛ راهبردی که در آن افغانستان حلقهای حیاتی در زنجیره ارزش منطقهای – و نه یک تهدید- دیده میشود.
ارجحیت رابطه دوجانبه با تهران
بر سازوکارهای منطقه ای برای کابل
یکی از نقاط مورد توجه نشست تهران، عدم حضور نمایندگان حکومت سرپرست افغانستان بود. با وجود دعوت رسمی، وزارت خارجه طالبان در توجیه عدم حضور در این نشست مدعی شد که روابطشان با ایران در بهترین سطح تاریخی قرار دارد و نیازی به حضور در این نشست خاص نمیدیدند.
با اینکه روایت طالبان از این غیبت، بر ارجحیت روابط دوجانبه فعال با تهران بر سازوکارهای دیگر متمرکز است. با این حال، این رویکرد را میتوان نشانهای از عدم آمادگی طالبان برای پذیرش قواعد بازی چندجانبه دانست. غیبت در نشستی که در آن قدرتهایی نظیر چین و روسیه حضور دارند.
مدیریت تنش در نوار شرقی
نشست تهران در شرایطی برگزار شد که تنشها میان اسلامآباد و کابل به نقطه جوش نزدیک شده است. مرزهای طولانی مشترک میان ایران، پاکستان و افغانستان، هرگونه بیثباتی در این مثلث را به یک تهدید امنیت ملی برای همه طرفها تبدیل میکند. سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران به صراحت اشاره کرد که هرگونه تنش میان همسایگان شرقی، لاجرم تهران را نیز متأثر میسازد.
از این منظر، نشست تهران کارکردی فراتر از صدور بیانیه داشت و به بستری برای میانجیگری غیررسمی و مدیریت بحران تبدیل شد. حضور نماینده ویژه نخستوزیر پاکستان در تهران نشان داد که اسلامآباد نیز با وجود اختلافات، به ظرفیت دیپلماتیک ایران برای مهار تنشها امیدوار است. ایران که خود میزبان میلیونها مهاجر افغانستانی است و هزینههای گزافی برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و تروریسم میپردازد، نمیتواند نسبت به شعلهور شدن درگیریهای نظامی در مرزهای شرقی خود بیتفاوت باشد. تلاش برای ایجاد اجماع منطقهای، راهکاری پیشگیرانه برای جلوگیری از تبدیل شدن رقابتهای مرزی به جنگهای نیابتی جدید است.
اقتصاد به مثابه پیشران امنیت
بخش مهمی از مذاکرات در تهران، حول محور اقتصاد و اتصالات زیرساختی چرخید. نگاه تهران و همسایگان آسیای مرکزی این است که تنها راه پایدارسازی امنیت در افغانستان، ادغام این کشور در پروژههای کلان اقتصادی است. توسعه کریدورهای ترانزیتی، خطوط ریلی و تبادلات انرژی، میتواند منافع گروههای مختلف در افغانستان را با ثبات منطقهای همراستا کند.
عراقچی در سخنان خود بر این نکته تأکید کرد که جایگاه ژئواکونومیک افغانستان، آن را در مرکز شبکههای ارتباطی قرار داده است. اما تحقق این پتانسیل نیازمند ثباتی است که جز با همکاری جمعی همسایگان حاصل نمیشود. حضور ازبکستان و ترکمنستان در این نشست، نشاندهنده علاقه آسیای مرکزی به بازگشایی مسیرهای تجاری جنوب است، مسیری که از خاک افغانستان و سپس ایران میگذرد. اما همه این طرحها با یک پیششرط بزرگ مواجهاند: تضمین امنیت و وجود یک دولت مسئول در کابل که به تعهدات بینالمللی پایبند باشد.
آزمونی برای دیپلماسی همسایگی
نشست نمایندگان ویژه در تهران را باید گامی رو به جلو در جهت تثبیت دکترین «راهحلهای منطقهای برای مشکلات منطقهای» دانست. ایران با برگزاری این نشست نشان داد که علیرغم چالشها و حتی بدعهدیها (مانند مسأله حقابه)، همچنان مسیر گفتوگو و تعامل چندجانبه را بر تقابل ترجیح میدهد.
پیام تهران به کابل و سایر بازیگران مشخص بود: امنیت کالا نیست که از خارج وارد شود، بلکه محصولی است که باید با مشارکت همگانی در منطقه تولید شود. غیبت طالبان، اگرچه یک کاستی برای این نشست محسوب میشد، اما نتوانست اراده همسایگان برای هماهنگی بیشتر را متوقف کند. کشورهایی مانند چین، روسیه و جمهوریهای آسیای مرکزی با حضور خود در تهران، مهر تأییدی بر نقش اساسی ایران در معادلات افغانستان زدند.
اکنون توپ در زمین کابل است. هیأت حاکمه افغانستان باید تصمیم بگیرد که آیا میخواهد همچنان در انزوای نسبی و با تکیه بر روابط دوجانبه محدود حرکت کند، یا با پذیرش دعوت همسایگان و حضور در چنین فرمتهایی، گامی عملی به سوی مسئولیتپذیری بینالمللی و بهرهبرداری از فرصتهای اقتصادی منطقه بردارد.
آنچه مسلم است، صبر استراتژیک همسایگان بیپایان نیست و تداوم بیثباتی یا عدم همکاری، میتواند هزینههای سنگینی را بر اقتصاد و امنیت شکننده افغانستان تحمیل کند. تهران با میزبانی این نشست، چراغ راهنمایی را روشن کرد تا مسیر گذار از بحران به ثبات، نه از واشنگتن یا اروپا، بلکه از پایتختهای منطقه بگذرد.
