هماهنگی با تغییر اقلیم باید با کشت پاییزه آغاز شود
کاهش اتکا به آبهای زیر زمینی در مازندران
شیما جهانبخش
گروه ایرانزمین
کاهش بارشها در دو ماه نخست پاییز و تکیه شدید کشاورزی مازندران بر آبهای زیرزمینی، کشت پاییزه امسال را بیش از گذشته با چالشهای تغییر اقلیم مواجه کرده است. این استان با بیش از ۱۱۰ هزار چاه مجاز و وابستگی ۹۰ درصدی به آب زیرزمینی، در سالی وارد دوره زراعی جدید شده که سطح آبخوانها نسبت به سه دهه گذشته حدود ۹۴ سانتیمتر افت کرده و حجم آن نیز ۱۶۶ میلیون مترمکعب کاهش یافته است؛ روندی که نشان میدهد ادامه الگوهای گذشته کشت دیگر پاسخگوی واقعیتهای اقلیمی امروز نیست.
همزمان، کاهش محسوس بارندگی در مهر و آبان درست زمانی که باید رطوبت اولیه خاک برای کاشت محصولاتی چون گندم، جو و کلزا فراهم شود، چرخه طبیعی آغاز کشت را مختل کرده و بخشی از اراضی برنامهریزیشده را از مدار کاشت خارج کرده است. دادههای مرکز ملی اقلیم و خشکسالی نشان میدهد بارش مهر امسال به حدود یکسوم حد معمول رسیده و در کنار افزایش دمای حدود یک تا دو درجهای، رطوبت خاک با سرعت بیشتری از دست رفته است. نتیجه آنکه با وجود بارشهای اخیر، بخش قابل توجهی از زمینهای مزروعی همچنان خشک است و کشاورزان، بهویژه در اراضی بالادست، امکان کشت کامل و بهموقع را از دست دادهاند.
ترکیب کاهش بارش، افزایش دما و برداشت فزاینده از منابع زیرزمینی، نهفقط برنامه کشت امسال بلکه آینده الگوی زراعی مازندران را نیز با تردید روبهرو کرده است؛ موضوعی که مسئولان حوزه کشاورزی، آب و هواشناسی درباره آن هشدار میدهند و تأکید دارند که اگر روند فعلی تداوم یابد، کشاورزی استان ناگزیر باید تصمیمهای بزرگتری برای سازگاری با تغییر اقلیم اتخاذ کند.
آمارهای هواشناسی نشان میدهد که میزان بارندگی ثبتشده در مهر امسال فاصله زیادی با میانگین بلندمدت و حتی سال گذشته دارد؛ بهطوریکه مقدار بارشها به سطحی رسیده که کارشناسان آن را یکی از کمبارشترین مهرماههای چند دهه اخیر توصیف میکنند.
این عقبماندگی بارشی برای کشاورزان مازندران اهمیت حیاتی دارد، زیرا بسیاری از تصمیمهای مربوط به کاشت گندم، جو، کلزا و علوفه بر پایه بارشهای همین دو ماه اول پاییز گرفته میشود.
به گفته مسئولان بخش تولیدات گیاهی استان، با وجود برنامهریزی گسترده برای کشت پاییزه، روند فعلی بارندگی اجازه نداده سطح پیشبینیشده محقق شود. تنها بخشی از زمینهای آماده کشت گندم و جو زیر کشت رفته و کشت کلزا نیز از اهداف اولیه فاصله جدی گرفته است.
کشت پاییزه زیر فشار کمبارشی
«مهدی باقری» معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی مازندران در گفتوگو با «ایران»، وضعیت امسال را متفاوت از سالهای قبل توصیف میکند و میگوید: «کاهش بارشها از همان ابتدای سال زراعی آغاز شد و اکنون حتی نزدیک شدن به پایان پاییز، هنوز زمینها رطوبت کافی ندارند. بر اساس ارزیابیها، بارندگی نسبت به دوره بلندمدت حدود یکچهارم کمتر شده و در مقایسه با سال گذشته نیز افت قابلتوجهی داشتهایم.»
باقری با اشاره به اینکه این وضعیت مستقیماً بر برنامه کشت تأثیر گذاشته است، توضیح میدهد: «از مجموع حدود ۱۸۰ هزار هکتار اراضی برنامهریزیشده برای کشت پاییزه، هنوز بخش زیادی به مرحله کاشت نرسیده است. تاکنون حدود ۶۰ هزار هکتار گندم و نزدیک به ۳۵ هزار هکتار جو وارد چرخه کشت شده، اما در مورد کلزا با وجود تلاشها، به هدف تعیینشده نمیرسیم.»
وی نگرانی جدیتری را نیز مطرح میکند: «در اراضی بالادست که معمولاً ۱۵ تا ۲۰ درصد سطح کشت را شامل میشود، خشکی زمینها به حدی است که عملاً امکان کاشت وجود ندارد.»
معاون جهاد کشاورزی استان با اعلام هشدار نسبت به اینکه در صورت ادامه این روند، پیامدها تنها محدود به سال جاری نخواهد بود، میگوید: «این وضعیت اگر به زمستان هم برسد، تولید سال آینده گندم و کلزا بهطور مستقیم آسیب میبیند و حتی موضوع امنیت غذایی استان تحتتأثیر قرار میگیرد.»
این مقام مسئول برداشت بیرویه آب زیرزمینی را نیز بخشی از مشکل دانسته و میافزاید: «وقتی بارندگی نیست، کشاورز ناچار است با پمپاژ آب کمبود رطوبت را جبران کند. این کار سطح آبهای زیرزمینی را پایین میبرد و ما را وارد چرخهای میکند که در بلندمدت متحمل هزینههای سنگینی خواهیم شد.»
گرمای کمسابقه؛
مکمل خشکی زمین
«علی ملکی» رئیس گروه تحقیقات هواشناسی مازندران نیز شرایط دمایی امسال را نشانهای از تغییرات گستردهتر میداند. وی در توضیح شرایط اخیر میگوید: «میانگین دما در مهر امسال حدود یک و نیم درجه بالاتر از میانگین بلندمدت بوده و در مقایسه با مهر سال گذشته نیز افزایش داشته است. این حد از گرما یعنی تبخیر بیشتر و کاهش سریعتر رطوبت خاک.»
ملکی میافزاید: «افزایش دما تنها مشکل نیست؛ نیاز آبی گیاهان در چنین شرایطی بالا میرود، بنابراین حتی اگر بارشهای پراکنده هم داشته باشیم، رطوبت خاک بهسرعت از دست میرود. در واقع آنچه امسال مشاهده میکنیم، افزایش معنیدار دما در کنار کاهش بارش است. میانگین دمای مهرماه امسال حدود ۱.۵ درجه بالاتر از میانگین بلندمدت بوده و دمای هفتماهه نیز نزدیک به ۲ درجه افزایش داشته است. این تغییرات نشاندهنده روندی است که ما آن را در چهارچوب تغییر اقلیم تحلیل میکنیم.»
ملکی با تأکید بر اینکه این افزایش دما تأثیر مستقیمی بر شرایط کشاورزی دارد، میگوید: «افزایش دما یعنی افزایش تبخیر. وقتی تبخیر بیشتر باشد، خاک فرصت حفظ رطوبت را از دست میدهد. حتی اگر بارانی هم ببارد، ماندگاری آن در خاک کوتاه است. این شرایط برای کشتهای پاییزه بسیار چالشبرانگیز است؛ چون این کشتها برای سبز شدن و تثبیت ریشه نیاز به رطوبت پایدار دارند.»
ملکی تأکید میکند: «پیامدهای این وضعیت ممکن است در سالهای آتی هم ادامه داشته باشد. اگر روند فعلی ادامه یابد، الگوی کشت مازندران در آینده ناگزیر باید تغییر کند. نیاز آبی گیاهان بالا رفته و منابع موجود توان پاسخگویی به شرایط قبلی را ندارند.»
مازندران در آستانه
تصمیمهای بزرگ
کاهش بارش، افزایش دما، افت منابع آب و فشار رو به افزون بر زمینهای کشاورزی، مازندران را در برابر یکی از پیچیدهترین چالشهای اقلیمی دهههای اخیر قرار داده است. گفتههای مسئولان نشان میدهد اگر برنامهریزیها و شیوه مدیریت منابع بر اساس شرایط جدید بازنگری نشود، تبعات این دوره خشک تنها محدود به امسال نخواهد بود و آینده کشاورزی استان را نیز تحتتأثیر قرار میدهد.
برش
هشدار درباره یک روند طولانیمدت
«بهزاد برارزاده» مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مازندران نیز از زاویه دیگری به موضوع نگاه میکند. او معتقد است کشور و مازندران بهطور ویژه وارد مرحلهای جدید شده است.وی در این زمینه توضیح میدهد: «وقتی میانگین بارش کشور طی 2 دهه اخیر از حدود ۱۸۰ میلیمتر به نزدیک ۱۶۰ میلیمتر رسیده و پیشبینیها کاهش بیشتر را نشان میدهد، دیگر نمیتوان این وضعیت را تنها یک خشکسالی مقطعی دانست. ما وارد دورهای طولانیتر شدهایم که ماهیت آن با دورههای خشک قبلی متفاوت است و میتوان آن را دوره خشک طولانیمدت یا خشکقرنی نامید.»برارزاده به مسائل زیرساختی نیز اشاره میکند و میگوید: «در شبکه توزیع استان بین ۲۵ تا ۳۰ درصد هدررفت داریم و این عدد برای استانی با مصرف بالا بسیار نگرانکننده است. متأسفانه هنوز ارزش واقعی آب برای بسیاری از مردم شناختهشده نیست. الگوی مصرف باید تغییر کند؛ این دیگر یک توصیه نیست، بلکه یک ضرورت است.» وی چاره را در تغییر مسیر تأمین آب میداند و میگوید: «اتکا به آبهای سطحی باید جدیتر دنبال شود. منابع زیرزمینی دیگر مثل گذشته قابل اتکا نیستند. حدود ۸۸ درصد آب آشامیدنی مازندران از چاهها تأمین میشود. این منابع در سالهای کمبارش آسیبپذیرتر میشوند، بهخصوص در هنگام افزایش کدورت آب یا قطع برق که پمپها از کار میافتند. این وضعیت نشان میدهد که باید بهطور جدی به سمت استفاده از منابع سطحی حرکت کنیم.»
