محدثه جعفری
گروه اجتماعی

پیش از آغاز برنامه واکسیناسیون سراسری، یک‌ چهارم مرگ‌های نوزادان کشور به دلیل «کزاز نوزادی» رخ می‎داد. اما با گسترش واکسیناسیون در کشور سایه سیاه این بیماری در سال 1375 از سرکودکان برداشته شد و به مرحله حذف بیماری کزاز نوزادی رسیدیم. واکسیناسیون طی 50 سال گذشته از مرگ حدود 155میلیون نفر در جهان جلوگیری کرده است. به همین دلیل سازمان جهانی بهداشت در نظر دارد از مرگ سالانه 5میلیون کودک با استفاده از برنامه‌توسعه واکسیناسیون تا سال 2030 جلوگیری کند. با وجود همه این دستاوردها، جریان‎های ضد واکسن همواره مخالفت خود را در کشورهای مختلف به شکل‎های گوناگون بیان می‎کنند. اما به‌رغم تمام فضاسازی‌هایی که توسط این گروه‌ها در فضای مجازی انجام می‌شود، میزان اثرگذاری آنها بسیار محدود است. براساس اعلام وزارت بهداشت، پوشش واکسیناسیون در کشور حدود 98 درصد است.
بنابر تأییدیه مجامع بین‌المللی، واکسیناسیون مؤثرترین اقدام بهداشتی برای ارتقای سلامت جامعه است. دکتر سیدمحسن زهرایی، رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت با بیان اینکه واکسیناسیون در ایران سابقه طولانی دارد، به «ایران» می‎گوید: «واکسیناسیون اولین بار در ایران در سال 1820 میلادی در شهر تبریز انجام شد آن هم با تزریق واکسن آبله. این واکسن ابتدا برای سربازان استفاده شد، بعد از آن در دوران امیرکبیر امریه‌هایی صادر شد تا بیماری آبله کنترل شودکه همین جریان منجر به ریشه‌کنی آبله در ایران شد. برنامه واکسیناسیون قبل از پیروزی انقلاب اسلامی هم در کشور برای کودکان انجام می‎شد ولی برنامه‌ای که بتواند پوشش وسیع و همگانی را برای کودکان فراهم کند، هنوز مستقر نشده بود.» او می‎گوید: «بعد از انقلاب در سال 1363 شبکه خدمات بهداشتی درمانی اولیه در کشور شکل گرفت و در همه مناطق شهری و روستایی توسعه پیدا کرد. هدف و اولویت این شبکه‎ها تحت پوشش قرار دادن مناطق روستایی و محروم بود که خوشبختانه با پوشش مناسب شبکه و اجرای برنامه واکسیناسیون در این شبکه‎ها، موفقیت‎های بسیار بزرگی را کسب کردیم. درآن زمان برنامه واکسیناسیون تحت عنوان برنامه «توسعه واکسیناسیون» آغاز شد و پوشش واکسن‎ها در سال اول اجرا حدود 35 درصد بود. برای گسترش این طرح مردم باید آموزش می‎دیدند تا برای تزریق واکسن مراجعه کنند. به همین دلیل آموزش‌های بسیاری به خانواده‌ها ارائه شد و رسانه‌ها در نقش اطلاع‌رسانی همکاری خوبی با مجموعه بهداشت انجام دادند. مسئولین مربوطه هم منابع مالی مورد نیاز را اختصاص دادند و منجر به فرهنگ‌سازی بسیار خوبی در بحث واکسیناسیون شدند.»

21 میلیون کودک در جهان 
محروم از واکسیناسیون عمومی
دکتر زهرایی با بیان اینکه پوشش واکسیناسیون به سرعت به بالای 95 درصد رسید، توضیح می‎دهد: «در سال 1372 پوشش انواع واکسن در کشور به بالای 95 درصد رسید. این اتفاق ارزشمند، حاصل اعتماد عمومی و مشارکت بسیار خوب خانواده‎ها در برنامه واکسیناسیون بود. در بسیاری از کشورهای دنیا متأسفانه هنوز خیلی از بچه‌ها از دریافت واکسن‌های دوران کودکی محروم هستند، به طوری که نزدیک به 21 میلیون کودک زیر یک سال طی سال گذشته از دریافت واکسنی مثل دیفتری محروم بودند. وقتی می‎گویم پوشش واکسن بالای 95 تا 99 درصد رسیده است، باید به این موضوع افتخار کنیم و آن را با سایر کشورها نه فقط کشورهای ضعیفی مثل افغانستان و پاکستان مقایسه کنیم. بسیاری از کشورها رسیدن به پوشش 95 درصد برایشان بسیار دشوار است. وقتی وضعیت ایران را با کشورهایی مثل آلمان، سوئد، نروژ، کانادا، آمریکا و انگلستان مقایسه می‎کنیم، می‎بینیم که در 10 سال گذشته پوشش واکسیناسیون ما 98 تا 99 درصد بوده، اما در این کشورها حتی به 95 درصد هم نرسیده‎ است. در حال حاضر بیماری دیفتری به عنوان یک بیماری نادر شناخته می‎شود، پزشکان اطفال هم ممکن است در طول پنج سال مورد مشکوکی از این بیماری را نبینند. این دستاورد به دلیل عملکرد خوب برنامه واکسیناسیون کشور رخ داده است. قبل از برنامه واکسیناسیون ما سالانه چند هزار مورد فلج اطفال در کشور داشتیم، ولی در حال حاضر حدود 25 سال است که هیچ موردی از بیماری فلج اطفال در کشور نداریم.»

نابودی کزاز نوزادی و سرخک
رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت با اشاره به اینکه حدود 60 سال گذشته در بیماری سرخک اپیدمی‎های بزرگ در کشور داشتیم، می‎گوید: «در آن دوران حدود 250 هزار مورد سرخک ثبت می‎شد و از این تعداد حدود یک درصد فوت می‎کردند. در این سال‎ها که واکسیناسیون انجام می‎شود، جلوی مرگ و میر نزدیک به 100 هزار نفر به علت سرخک گرفته شده. درباره بیماری کزاز هم همین طور است، کزاز نوزادی بیماری کشنده‌ای است، قبل از برنامه واکسیناسیون، یعنی در اوایل دهه 60 ارزیابی‌ای انجام شد که نشان داد، یک چهارم مرگ‎های نوزادی در ایران به دلیل کزاز نوزادی رخ می‌دهد که به‌راحتی می‎شد با واکسن جلوی آن را گرفت. خوشبختانه این اتفاق افتاد و در سال 1375 به مرحله حذف بیماری کزاز نوزادی رسیدیم.»
 دکتر زهرایی درباره شیوع هپاتیت B در کشور می‎گوید: «قبل از برنامه واکسیناسیون هپاتیت درکشور حدود 3.5 درصد از جامعه آلوده به ویروس هپاتیت B بودند که تهدید بزرگی برای سلامتی افراد به حساب می‌آمد. اما با اجرای واکسن برای این بیماری اکنون تعداد حاملین هپاتیت B در کشور کمتر از یک درصد است.»به گفته او، برآوردها نشان می‎دهد در 50 سال گذشته، در دنیا نزدیک به 155 میلیون مرگ ناشی از بیماری‎های قابل کنترل با واکسن توسط واکسیناسیون جلوگیری شده است. او می‌گوید: «با اینکه هنوز 21 میلیون کودک در دنیا از دریافت واکسن‎های معمولی محروم هستند، سالیانه جلوی مرگ و میر نزدیک به 3.5 تا 4 میلیون نفر با واکسن گرفته می‎شود. سازمان بهداشت جهانی هدفگذاری کرده تا سال 2030 میلادی این میزان به نصف برسد. اگر دنیا به این موفقیت جهانی دست یابد، سالیانه جلوی مرگ 5 میلیون نفر با تزریق واکسن گرفته می‎شود.»

ارتقای سبد واکسیناسیون با دو واکسن پنوموکوک و روتا ویروس
واکسیناسیون در دنیا با شش واکسن شروع شد و ما هم با واکسن‎های محدودی برنامه را شروع کردیم. دکتر زهرایی توضیح می‎دهد: «برنامه توسعه واکسیناسیون در دنیا به «EPI» معروف است که شامل شش واکسن سل، سرخک، دیفتری، کزاز، سیاه سرفه و فلج اطفال می‌شود، البته واکسن آبله قبل از آن استفاده می‏‌شد. ما در کشور با واکسن‎هایی که داریم، جلوی 12 بیماری را می‎گیریم. همچنین با اضافه شدن دو واکسن پنوموکوک و روتا ویروس در سال گذشته وزارت بهداشت قدم بزرگی برداشت و توانست تنوع جدول واکسیناسیون را ارتقا بخشد. پنوموکوک، یک عفونت باکتریایی است. گروه‌های سنی مختلف بویژه کودکان کمتر از 5سال به عفونت پنوموکوک بسیار حساس هستند و میزان مرگ و میر در این گروه سنی بالاست، چون سینه‌پهلو، مننژیت، عفونت‌های جریان خون و عفونت‌ گوش‌میانی درآنها ایجاد می‌کند. هرساله 51هزار نفر به عفونت‌های شدید ناشی از پنوموکوک مبتلا می‌شوند و متأسفانه 1500 کودک نیز به دلیل ابتلا به عفونت‌های شدید ناشی از این بیماری جانشان را از دست می‎دهند. این در حالی است که با واکسن می‌توان از این بیماری و عوارض ناشی از آن تا حد بسیار زیادی جلوگیری کرد. خوشبختانه با ورود واکسن این بیماری می‎توانیم جلوی مرگ و میر کودکان و نوزادان را بگیریم.»

یک دلار سرمایه‌گذاری 
در واکسن، ۱۶ دلار بازگشت سرمایه
سرمایه‌گذاری در بحث واکسیناسیون جزو اثربخش‌ترین اقدامات است. رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت دراین‎باره می‎گوید: «واکسن با پیشرفت علم و تکنولوژی موضوعی روبه توسعه است، به همین دلیل باید برنامه‌ریزی داشته باشیم تا همگام با سایر کشورهای توسعه‌یافته بتوانیم در راستای ارتقای سلامت کودکانمان و سایر گروه‌های هدف در جامعه تلاش کنیم. چون سرمایه‌گذاری اقتصادی در بحث واکسیناسیون جزو اثربخش‌ترین مداخلات است. برآوردها نشان می‎دهد، یک دلار سرمایه‌گذاری در بحث واکسیناسیون ۱۶ دلار بازگشت سرمایه دارد.»

برش

آگاهی مردم برای تزریق واکسن بالاست

بیش از 100 سال از عمر واکسن‌سازی در ایران می‌گذرد و واکسن‌های متعددی در «مؤسسه رازی» و «انستیتو پاستور ایران» ساخته می‌شود. دکتر زهرایی با بیان این موضوع توضیح می‎دهد: «سالیانه نزدیک به 100 میلیون دلار از منابع مالی کشور برای تولید واکسن‎های داخلی و یا برای واردات واکسن هزینه می‎شود، البته این هزینه فقط برای تأمین واکسن در کشور است. چون ارائه خدمات واکسیناسیون در شبکه بسیار پیشرفته و توسعه‌یافته خدمات بهداشتی درمانی کشور که تا دورترین روستاها، خانه‎های بهداشت مردم کشور را تحت پوشش قرار می‌دهند، منابع مالی بسیار بزرگتری نیاز دارد. این هزینه‌ها سال هاست داخل شبکه‌های بهداشتی کشور هزینه می‎شود. فقط برای اینکه بتوانیم حتی از یک مرگ ناشی از بیماری‌هایی که می‌توان با واکسن جلوی آن را بگیریم، جلوگیری شود. باید توجه داشته باشیم، برخی شایعات بویژه در فضای مجازی و از طریق منابع غیر علمی و غیر رسمی منتشر می‎شود که ممکن است، مردم را نسبت به تزریق واکسن نگران کند. خوشبختانه در کشورما این مسأله بسیار کمرنگ است، چون مردم آگاهی خوبی درباره ضرورت تزریق واکسن دارند. به همین دلیل این اخبار زرد و غیر علمی علیه واکسیناسیون هنوز نتوانسته است افکار مردم را خراب کند، اما همچنان به رسانه‎های معتبر برای آگاهی‌رسانی به مردم نیاز داریم تا مردم خبر جعلی را از واقعی تشخیص بدهند.»