از شکوه صفوی تا افول قدرت مرکزی

ماشین حکومتی منسجم و کارآمدی که شاه عباس بزرگ پایه‌گذاری کرده بود، میراثی ماندگار از دوران طلایی صفویان بر جای گذاشت. همین ساختار بود که به امپراطوری صفوی اجازه داد، حتی پس از مرگ او و در سایه ضعف جانشینانش، نزدیک به یک قرن دیگر برپا بماند. قرن هفدهم، به‌جز درگیری مهمی با عثمانی‌ها بر سر عراق، دوران نسبتاً آرامی برای ایران بود. در این دوره، اقتصاد رونق گرفت، شهرها آباد شدند و فرهنگ و هنر به شکوفایی تازه‌ای رسید.
اما آرامش طولانی، بهای خود را داشت. در غیاب تهدیدهای جدی نظامی، شاهان بعدی صفوی توجه خود را از ارتش منظم و پرهزینه‌ای که شاه عباس بنا کرده بود، برداشتند. ارتش ضعیف شد، خزانه تهی گشت و اقتدار مرکزی رو به زوال رفت. سرانجام در سال ۱۷۲۲، شورشی از شرق برخاست، سپاه اصفهان را شکست داد و این پایتخت پرشکوه به دست محمود افغان افتاد. سقوط اصفهان، پایان رسمی دوران صفویان بود.
با فروپاشی صفویان، ایران وارد دوره‌ای پرآشوب شد؛ دوران تکه‌تکه شدن قدرت. فرماندهان محلی و سران قبیله‌ای، هر یک بخشی از کشور را در اختیار گرفتند. گاه یکی از آنان قدرت می‌گرفت و مدتی کوتاه وحدت برقرار می‌شد، اما با مرگ او، دوباره کشور به چند پاره تقسیم می‌گشت. این چرخه بی‌ثباتی تا اواخر قرن هجدهم ادامه یافت. در سال ۱۷۹۴، با ظهور آقامحمدخان قاجار، سرانجام نقطه‌ای بر این آشفتگی گذاشته شد. قاجارها توانستند بار دیگر قدرت را در تهران متمرکز کنند، اما هیچ‌گاه نتوانستند دستگاه نیرومند و منسجمی مانند دوران صفوی بسازند. حکومت‌شان، هرچند ظاهراً سلطنتی بود، در عمل با ضعف اداری و وابستگی‌های قبیله‌ای دست‌به‌گریبان ماند.
یکی از محورهای اصلی درگیری صفویان و عثمانیان، نبرد بر سر عراق بود. از زمانی که شاه اسماعیل در سال ۱۵۰۸ بغداد را تصرف کرد، تا زمانی که سلطان مراد چهارم عثمانی در ۱۶۳۸ آن را پس گرفت، این منطقه صحنه رقابت بی‌وقفه دو قدرت بزرگ جهان اسلام بود؛ یکی با پرچم تشیع، دیگری با نشان تسنن.
در دوران صفوی، شاه اسماعیل تشیع دوازده‌امامی را به‌عنوان مذهب رسمی اعلام کرد. در عراق، بسیاری از مساجد و زیارتگاه‌ها به اماکن شیعی بدل گشتند. در آن سوی میدان، عثمانی‌ها که خود را پاسداران اسلام سنی می‌دانستند، نمی‌توانستند گسترش نفوذ شیعیان در سرزمینی را تحمل کنند که زمانی مرکز خلافت عباسی بود. افزون بر انگیزه مذهبی، دلایل اقتصادی نیز در میان بود: بغداد و بصره شاه‌راهی مهم برای تجارت با خلیج فارس و هند به‌شمار می‌رفتند، و کنترل آنها به معنی دست بر شریان اقتصادی منطقه بود.
این کشمکش، نه‌فقط مرزهای جغرافیایی را شکل داد، بلکه مرزهای فکری و اعتقادی میان دو شاخه بزرگ اسلام را نیز عمیق‌تر کرد. رد پای این رقابت کهن را هنوز هم می‌توان در تحولات سیاسی و مذهبی خاورمیانه دید؛ از بغداد دیروز تا عراق امروز.
طرح جامع دفاعی مادورو 
برای رویارویی احتمالی با واشنگتن
رئیس‌جمهوری ونزوئلا اعلام کرد که در پاسخ به تحرکات نظامی ایالات متحده، دستور استقرار سلاح‌های سنگین و موشک‌ها را در منطقه امتداد ساحل کارائیب صادر کرده است.
تلویزیون دولتی ونزوئلا(VTV) اظهارات «نیکولاس مادورو» را در خصوص اقدامات دفاعی جدید برای پایتخت، کاراکاس و ایالت لا گوایرا، واقع در ساحل کارائیب، پخش کرد.
مادورو اظهار کرد که دستور استقرار سلاح‌های سنگین و موشک‌ها را در مناطق مذکور صادر کرده است و گفت: «یک طرح دفاعی جامع برای کل خط کاراکاس-لا گوایرا وجود دارد.»
او توضیح داد: «این طرح به تفصیل، خیابان به خیابان، محله به محله تعریف شده است. همه سلاح‌های سنگین و سیستم‌های موشکی عملیاتی خواهند شد.»
وی افزود: «به لطف این، ما آماده دفاع از خط کاراکاس-لا گوایرا و مناطق کوهستانی امتداد یافته تا کارائیب خواهیم بود.»
مادورو خاطرنشان کرد که این طرح توسط تیمی از کارشناسان تهیه نشده، بلکه توسط ساکنانی که بین پایتخت و منطقه ساحلی و در جوامع اطراف بندر لاگوایرا و فرودگاه بین‌المللی سیمون بولیوار، فرودگاه اصلی کشور، زندگی می‌کنند، تهیه شده است. رئیس‌جمهوری ونزوئلا به همه یادآوری کرد که واحدهای شبه‌نظامی ویژه که تحت پوشش نیروهای مسلح ملی بولیواری فعالیت می‌کنند و متشکل از غیرنظامیان (زن و مرد) هستند، آموزش نظامی دیده‌اند و در صورت لزوم آماده‌اند تا یک جنگ طولانی مدت را آغاز کنند.
در ماه اوت گذشته، «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهوری آمریکا فرمان اجرایی مبنی بر افزایش استفاده از ارتش به بهانه «مبارزه با کارتل‌های مواد مخدر» در آمریکای لاتین را صادر کرد. واشنگتن از استقرار کشتی‌های جنگی و یک زیردریایی در سواحل ونزوئلا خبر داد در حالی که «پیت هگست»، وزیر جنگ ایالات متحده، اظهار کرد که ارتش آماده عملیات از جمله تغییر رژیم در ونزوئلا است.
هگست گفت که رئیس‌جمهوری با ونزوئلا «بازی نمی‌کند» و در بحبوحه تشدید تنش‌ها با دولت نیکولاس مادورو، همه گزینه‌ها روی میز است. او تأیید کرد که دولت ایالات متحده معتقد است هرگونه تشدید یا اقدام علیه کاراکاس بر اساس «اطلاعات دقیق» و ارزیابی‌های جامع اطلاعاتی خواهد بود.
هگست بر توانایی‌های اطلاعاتی ایالات متحده تأکید کرد و گفت: «ما دقیقاً می‌دانیم چه کسی را هدف قرار می‌دهیم، چرا آنها را هدف قرار می‌دهیم و چه چیزی حمل می‌کنند.»

 

صفحات
آرشیو تاریخی
شماره هشت هزار و هشتصد و نود و دو
 - شماره هشت هزار و هشتصد و نود و دو - ۰۱ آذر ۱۴۰۴