شما در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ هم معاون استاندار بودید و هم در کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی کرمان فعالیت داشتید. تا اواسط دهه ۸۰ چه اتفاقاتی در کرمان رقم خورد که چهره این استان را - که در آن زمان می‌شد آن را از نظر اقتصادی، امنیتی و فقر با سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی مقایسه کرد - تغییر داد؟ تغییری که باعث شد کرمان در کنار شهرهای مقصد گردشگری مانند اصفهان، شیراز و یزد قرار بگیرد؟
کرمان استانی است با جاذبه‌های گردشگری بسیار متنوع. بیش از ۱۰ اثر از آثار تاریخی و طبیعی این استان ثبت جهانی شده‌اند و تا امروز در هیچ استانی از ایران چنین تعدادی ثبت جهانی نداریم. اخیراً هم با اضافه شدن روستای «شفیع آباد»، این عدد به ۱۱ اثر جهانی رسیده است. در آن دوران، باور ما بر این بود که این آثار و ظرفیت‌های گردشگری تنها زمانی می‌توانند نقش واقعی خود را ایفا کنند که زیرساخت‌های لازم برای دسترسی گردشگران – چه داخلی و چه خارجی – فراهم شود. هدف این بود که علاقه‌مندان به ایران‌گردی بتوانند به‌راحتی به نقاط مختلف استان سفر کنند و از این آثار ارزشمند بازدید داشته باشند. در ارزیابی‌هایی که انجام دادیم، مشخص شد برای فراهم‌کردن بستر لازم جهت بازدید گردشگران از آثار تاریخی و طبیعی استان کرمان، با چند مشکل اساسی روبه‌رو هستیم.

این چالش‌ها چه مواردی بودند؟
نخستین مشکل، فاصله زیاد کرمان تا تهران بود. در آن زمان، عمده گردشگرانی که وارد ایران می‌شدند ابتدا به تهران می‌آمدند و سپس از آنجا به سایر نقاط کشور سفر می‌کردند. فاصله کرمان تا تهران بیش از هزار کیلومتر است و اگر یک گردشگر قصد داشت با قطار سفر کند، باید بیش از ۱۲ ساعت در مسیر می‌بود. از طرف دیگر، در آن زمان تنها یک پرواز روزانه هواپیمایی هما بین تهران و کرمان برقرار بود. این پرواز برای گردشگران گران تمام می‌شد و از نظر تعداد نیز پاسخگوی نیازها نبود. دومین چالش این بود که کرمان در واقع آخرین نقطه محور گردشگری کشور به‌شمار می‌رفت. یعنی یک گردشگر که تا کرمان می‌آمد، معمولاً از آنجا به استان‌های جنوبی‌تر مانند هرمزگان یا سیستان و بلوچستان سفر نمی‌کرد، بلکه دوباره به تهران بازمی‌گشت. بنابراین کرمان عملاً نقطه پایانی مسیر گردشگری کشور بود، نه بخشی از یک مسیر پیوسته. اما شاید مهم‌ترین ضعف در آن دوران، عدم معرفی جاذبه‌های گردشگری کرمان به گردشگران داخلی و خارجی بود. بسیاری از آثاری که امروز شناخته‌شده‌اند، در آن زمان برای گردشگران ناشناخته بودند.

به‌نظر می‌رسد چالش‌های زیرساختی در آن دوره بسیار جدی بوده‌اند. چه اقداماتی برای برطرف‌کردن آنها انجام شد؟
نخست باید بگویم کرمان پهناورترین استان کشور است؛ با وسعتی بیش از ۱۸۰ هزار کیلومتر مربع و جمعیتی حدود سه‌ونیم میلیون نفر در آن زمان. تراکم جمعیتی بسیار پایین بود و این ویژگی باعث می‌شد ارائه خدمات و ایجاد زیرساخت‌ها دشوارتر از استان‌های دیگر باشد.
در چنین شرایطی، در ذهن مدیران و برنامه‌ریزان استان - بویژه استاندار وقت - این تفکر شکل گرفت که باید کرمان را به استانی مهاجرپذیر تبدیل کنیم؛ استانی که بتواند جمعیت‌های فعال، نخبه و سرمایه‌گذار را به خود جذب کند. هدف این بود که با جذب نیروهای خلاق و سرمایه‌گذار، هم زیرساخت‌های گردشگری و اقتصادی تقویت شود و هم از ظرفیت‌های انسانی برای توسعه استان بهره گرفته شود. بر همین اساس، تصمیم بر این شد که مجموعه‌ای از اقدامات اساسی در حوزه حمل‌ونقل و زیرساخت آغاز شود.

در بخش حمل‌ونقل هوایی چه تحولاتی رخ داد؟
در آن زمان ما فقط یک فرودگاه در کرمان داشتیم و فرودگاه جیرفت نیز کوچک و غیرفعال بود. تصمیم گرفته شد فرودگاه کرمان را تجهیز کنیم و گسترش دهیم تا پذیرای هواپیماهای بزرگ و پروازهای بیشتر شود. هم‌زمان، فرودگاه جیرفت نیز تکمیل شد تا در جنوب استان خدمات ارائه دهد. در ادامه، سه فرودگاه جدید در شهرهای سیرجان، بم و رفسنجان احداث شد. اکنون استان کرمان تنها استانی است که دارای پنج فرودگاه فعال است. در آن دوران فقط یک پرواز روزانه از تهران به کرمان برقرار بود، اما امروز با توسعه این زیرساخت‌ها، پروازهای متعددی از تهران و شهرهای دیگر به فرودگاه‌های استان انجام می‌شود. این اقدام، پایه اصلی توسعه گردشگری کرمان بود و به‌طور جدی به شکستن انزوای جغرافیایی استان کمک کرد.

تأسیس شرکت هواپیمایی ماهان هم در همین دوره انجام شد؟
بله، تأسیس شرکت هواپیمایی ماهان، یکی از نقاط عطف آن دوران بود. ماهان اولین شرکت هواپیمایی خصوصی کشور بود که از کرمان آغاز به کار کرد. این شرکت نقش بسیار مؤثری در تسهیل دسترسی گردشگران به استان ایفا کرد و در واقع به یاری شرکت هما آمد تا مسیرهای هوایی به کرمان تقویت شوند.  اکنون پروازهای ماهان به‌صورت منظم برقرار است؛ هفت روز در هفته پرواز به سیرجان و بم داریم و روزانه سه تا چهار پرواز به کرمان انجام می‌شود. این پروازها باعث شد کرمان از انزوای جغرافیایی خارج شود.

علاوه بر بخش هوایی، در حمل‌ونقل زمینی هم اقداماتی انجام شد؟
بله، شرکت قطارهای «جوپار» تأسیس شد که اولین شرکت خصوصی قطارهای مسافربری کشور بود. این شرکت تاکنون به‌صورت منظم سرویس رفت‌وبرگشت روزانه به کرمان دارد و نقش مهمی در حمل‌ونقل زمینی مسافران ایفا می‌کند. هم‌زمان با آن، طرح دو بانده‌سازی جاده‌های اصلی استان آغاز شد. چون جاذبه‌های گردشگری در سراسر استان پراکنده است، لازم بود مسیرها ایمن‌تر و سریع‌تر شوند. فاصله قابل‌توجه بین شهرها - از کهنوج تا رفسنجان، سیرجان، شهداد و سایر مناطق - ایجاب می‌کرد راه‌ها توسعه یابند تا رفت‌وآمد آسان‌تر شود. مجموعه این اقدامات، پایه‌های اصلی شکل‌گیری زیرساخت‌های نوین گردشگری در کرمان را فراهم کرد.

در آن زمان ذهنیتی وجود داشت که کرمان ناامن است. چگونه این تصویر تغییر کرد؟
بله، در حالی‌که این ذهنیت هیچ پشتوانه آماری نداشت. با توسعه گردشگری و افزایش سفرها، این تصویر به‌تدریج از بین رفت. یادم هست وقتی معاون برنامه‌ریزی استانداری بودم، تصمیم گرفته شد سمینار سراسری معاونان برنامه‌ریزی کشور را در کرمان برگزار کنیم. بسیاری از همکاران که برای اولین‌بار می‌آمدند، تصور دیگری از کرمان داشتند، اما وقتی از نزدیک فضا را دیدند، کاملاً شگفت‌زده شدند. آن زمان متوجه شدیم گردشگر و بازدیدکننده واقعی، بهترین ابزار برای اصلاح ذهنیت‌هاست.

 در کنار توسعه زیرساخت‌ها، چه اقدامات فرهنگی در معرفی کرمان انجام شد؟
در همان دوران «مرکز کرمان‌شناسی» تأسیس شد. این مرکز هر سال همایش‌های بزرگی با محوریت فرهنگ و تاریخ کرمان برگزار می‌کرد. در این همایش‌ها جمع زیادی از استادان دانشگاه و فرهیختگان از سراسر کشور به کرمان می‌آمدند، چند روزی اقامت می‌کردند و از آثار تاریخی و فرهنگی بازدید داشتند. این برنامه‌ها نقش زیادی در معرفی ظرفیت‌های فرهنگی و علمی کرمان داشت. از سوی دیگر، دو منطقه ویژه اقتصادی نیز در استان راه‌اندازی شد؛ منطقه ویژه اقتصادی سیرجان - به‌عنوان اولین منطقه ویژه کشور - و منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم که پس از آن تأسیس شد. هر دو این مناطق هم طرح‌های آقای حسین مرعشی بودند.

 جشن خرما در ارگ جدید هم از همان دوران آغاز شد؟
بله. منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید از همان زمان تاکنون هر ساله همزمان با فصل برداشت خرما، جشن خرما را برگزار می‌کند. این جشن یک‌هفته‌ای به یکی از رویدادهای فرهنـــــــــــــــگی و گردشگری مهم استان تبدیل شده است. در این مراسم، گردشگران و فرهیختگان از سراسر کشور حضور می‌یابند، کنسرت‌ها، سمینارها و برنامه‌های فرهنگی متنوع برگزار می‌شود و در واقع یک هفته فرهنگی در بم شکل می‌گیرد.

یکی از نمادهای گردشگری کرمان، باغ شاهزاده ماهان است. بازسازی آن در همین دوران انجام شد؟
دقیقاً. یکی از اقدامات بسیار مهم آن دوران بازسازی باغ شاهزاده (شازده ماهان) بود. این باغ تاریخی قاجاری تا سال‌ها در همان حالت قدیمی و بدون مرمت باقی مانده بود. تصمیم گرفته شد آن را به‌صورت اصولی بازسازی و احیا کنیم تا جایگاه واقعی خود را در گردشگری کرمان پیدا کند. در آغاز، این طرح با مخالفت‌هایی روبه‌رو شد، اما خوشبختانه با تلاش و پیگیری فراوان به سرانجام رسید و امروز باغ شاهزاده یکی از شاخص‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران است.
  
چرا در ابتدا با بازسازی باغ شاهزاده مخالفت شد؟
در آن زمان برخی معتقد بودند هزینه‌کرد برای یک باغ تاریخی اولویت ندارد و بهتر است این بودجه در بخش‌های دیگر صرف شود. اما ما باور داشتیم که میراث فرهنگی و تاریخی، بخشی از هویت و آینده اقتصادی استان است.  با اجرای دقیق و کارشناسی‌شده طرح مرمت، بــــــــــــاغ شاهزاده به‌زیبایی بازسازی شد و همان‌طور که می‌بینید، امروز به یکی از مقاصد اصلی گردشگری کرمان و کشور تبدیل شده است.

‌‌یعنی می‌توان گفت مجموعه این اقدامات، کرمان را از یک استان عبوری به یک مقصد گردشگری تبدیل کرد؟
دقیقاً. پیش از این، اگر گردشگری به ایران می‌آمد، کرمان در برنامه‌اش تنها یکی از ایستگاه‌ها بود، نه مقصد اصلی. اما با توسعه زیرساخت‌ها، بازسازی باغ شاهزاده، ایجاد فرودگاه‌ها، راه‌ها و خدمات اقامتی، کرمان به مقصدی مستقل تبدیل شد. گردشگران حالا با هدف دیدن کرمان وارد استان می‌شوند و در صورت تمایل از اینجا به نقاط دیگر کشور سفر می‌کنند.  یکی از اقدامات مهم در این زمینه، ساخت هتل پارس کرمان بود؛ اولین هتل مدرن و استاندارد استان که نیاز اقامت گردشگران داخلی و خارجی را برطرف کرد. در بم نیز، هتل ارگ جدید ساخته شد تا پذیرای مسافرانی باشد که برای بازدید از ارگ تاریخی بم و مناطق اطراف می‌آیند. به این ترتیب، شبکه‌ای از اقامتگاه‌های استاندارد در سراسر استان شکل گرفت. همچنین در منطقه کویری شهداد، هتل کویری مجهزی ساخته شد تا گردشگران علاقه‌مند به طبیعت کویر بتوانند در همان منطقه اقامت کنند.
 
در زمینه گردشگری روستایی چه اقداماتی انجام شد؟
یکی از محورهای اصلی توسعه گردشگری استان، توجه ویژه به بوم‌گردی‌ها بود. بوم‌گردی‌ها به حفظ جمعیت روستایی و پایداری اقتصاد محلی کمک زیادی کردند. در این طرح، خانه‌های سنتی روستایی با امکانات اولیه برای اقامت گردشگران آماده شدند. بسیاری از گردشگران خارجی علاقه‌مند بودند تا با سبک زندگی، فرهنگ و غذاهای محلی مردم کرمان آشنا شوند. برای اهالی روستا، این طرح منبع درآمدی پایدار ایجاد کرد و باعث شد انگیزه مهاجرت به شهرها کاهش یابد.همزمان، تلاش شد که مجموعه‌های گردشگری استان کرمان در فهرست آثار جهانی ثبت شوند تا در سایت‌های گردشگری جهانی معرفی شوند. گردشگران بین‌المللی معمولاً به این مکان‌ها توجه ویژه دارند و برنامه‌های سفر خود را بر اساس آنها طراحی می‌کنند. از جمله آثار و مجموعه‌های ثبت جهانی استان کرمان می‌توان به ثبت جهانی باغ شازده ماهان، کویر لوت به عنوان اولین اثر طبیعی ثبت شده ایران در یونسکو، روستای دستکند میمند، ارگ تاریخی بم، دو کاروانسرای تاریخی گنجعلی‌خان کرمان و چاه کوران در راور و قنات‌های اکبرآباد و قاسم‌آباد در بم و قنات گوهرریز در جوپار اشاره کرد. همچنین سیرجان به عنوان شهر جهانی گلیم در شبکه شهرهای جهانی صنایع دستی ثبت شده است. گلیم‌هایی که توسط زنان منطقه بافته می‌شوند، یکی از نفیس‌ترین و زیباترین نمونه‌های گلیم ایران به شمار می‌آید. به تازگی روستای شفیع آباد در منطقه کویر، در فهرست بهترین دهکده‌های گردشگری در سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل ثبت شده است. 
 
 به نظر می‌رسد صنایع بزرگ استان هم در این روند نقش پیدا کرده‌اند؟
بله، خوشبختانه واحدهای صنعتی بزرگ استان نیز امروز نگاه فرهنگی و گردشگری پیدا کرده‌اند. نمونه برجسته آن مجموعه شرکت‌های گل‌گهر سیرجان است که در ادامه همان مسیر توسعه پایدار، پارک بزرگ «گهرپارک» را طراحی و اجرا کرده‌اند. گهرپارک یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های کشور است و امکاناتی چون باغ‌وحش، زمین‌های فوتبال، دریاچه، رستوران‌ها، فضاهای تفریحی و چند هتل را در خود جای داده است. این پارک به‌گونه‌ای طراحی شده که با توسعه گردشگری، به محیط زیست و طبیعت منطقه نیز توجه ویژه‌ای دارد و نمونه‌ای از همزیستی صنعت و طبیعت به شمار می‌رود.
 
شما در زمانی که در اتاق بازرگانی مشغول بودید، به دنبال تهیه نقشه گردشگری استان کرمان بودید. با توجه به این زیرساخت‌ها، آن نقشه به دنبال چه اهدافی بود؟
این نقشه قرار بود علاوه بر جمع‌بندی اقدامات انجام‌شده و زیرساخت‌های ایجادشده، به ما کمک کند تا یک تعریف جامع از گردشگری استان کرمان داشته باشیم و مزیت‌های بالقوه استان را برای گردشگران داخلی و خارجی شناسایی کنیم. 
هدف اصلی نقشه گردشگری این بود که مشخص شود استان کرمان در چه بخش‌هایی دارای مزیت گردشگری است، روش‌های استفاده از این مزیت‌ها و نحوه معرفی کرمان به گردشگران چگونه باید تدوین شود و نیازهای زیرساختی و خدماتی برای بهره‌برداری بهینه از این مزیت‌ها شناسایی شود. البته آن نقشه گردشگری توسط اتاق بازرگانی کامل نشد.   من اکنون در اتاق بازرگانی نیستم، اما در حال حاضر اتاق بازرگانی به دنبال مشاور خارجی معتبر می‌گردد تا «نقشه راه گردشگری کرمان» را تکمیل کند.   در جریان تهیه آن نقشه، به چند نکته کلیدی برخوردیم که به نظر اهمیت ویژه‌ای دارند. آفتاب و نور استان کرمان می‌تواند به‌عنوان یک جاذبه طبیعی برای گردشگران مورد توجه قرار گیرد.    مناطق آفتابی و گرم استان قابلیت ایجاد تجربه‌های گردشگری خاص، بویژه در فصل‌های معتدل را دارند.  کویر کرمان نیز یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌های استان است. اگر زیرساخت‌های لازم فراهم شود و این مناطق به‌درستی معرفی شوند، کویر کرمان می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران تبدیل شود.  نقشه راه گردشگری استان کرمان قرار است در برنامه‌ریزی‌های توسعه استان و در شورای برنامه‌ریزی و توسعه مورد استفاده قرار گیرد تا اعتبارات عمرانی به سمت تقویت مناطق گردشگری هدایت شود.  هدف این است که تمامی بخش‌های گردشگری استان به‌طور کامل توسعه یابند و زیرساخت‌های لازم برای جذب گردشگران داخلی و خارجی 
فراهم شود.

 شما کرمانی‌ها یک اصطلاح جالب دارید که می‌تواند به کلیدواژه‌ای در تبلیغات گردشگری تبدیل شود: «از نخل تا یخ». یعنی گردشگر از گرمای جیرفت می‌تواند در فاصله ۲۵ دقیقه‌ای به سرمای دلفارد برسد و شاهد رشد درختان میوه گرمسیری و سردسیری باشد. برای همین، تنوع محصولات کشاورزی کرمان باعث شده این استان را «هند ایران» بنامند. یا مثلاً می‌بینیم زیتون‌داران شمال اجازه تغییر مسیر گردشگری را از جلوی مغازه‌های خود نمی‌دهند، در حالی که بسیاری هنوز زیتون جیرفت را نمی‌شناسند. آیا گردشگری مزرعه در نقشه گردشگری استان جای دارد؟
نقشه گردشگری که در حال تهیه است، یکی از ویژگی‌های مهم استان کرمان را به‌خوبی منعکس می‌کند؛ یعنی تنوع فوق‌العاده آب‌وهوایی و جغرافیایی که نقش کلیدی در گردشگری استان دارد. برای مثال، مناطق کوهستانی مانند بافت، برای کشت گردو و محصولات سردسیری مناسب هستند. در مناطق گرمسیری مانند جیرفت، محصولات خرما و میوه‌های جالیزی به‌وفور تولید می‌شوند و مناطقی مانند رفسنجان نیز به تولید پسته معروف‌اند. یکی از بخش‌هایی که حتماً در نقشه گردشگری مورد توجه قرار می‌گیرد، همین تنوع آب‌وهوایی و محصولات کشاورزی است که زمینه‌ای بسیار مناسب برای گردشگری کشاورزی فراهم می‌کند.  برای نمونه، گردشگران - چه داخلی و چه خارجی - می‌توانند در فصل برداشت پسته در رفسنجان حضور یابند، یا در جیرفت، از مزارع محصولات جالیزی مرغوبی بازدید کنند که به سراسر کشور صادر می‌شوند. حتی در مناطق سردسیر، می‌توانند شاهد برداشت گردو باشند. علاوه بر گردشگری طبیعی و فرهنگی، گردشگری صنعتی و معدنی نیز یکی از ظرفیت‌های مهم استان کرمان است. این استان دارای معادن بزرگ و شاخصی است که می‌توانند تجربه‌ای جذاب برای گردشگران فراهم کنند؛ مانند معدن گل‌گهر، بزرگ‌ترین معدن سنگ‌آهن کشور و معدن مس سرچشمه، بزرگ‌ترین معدن مس ایران. گردشگران می‌توانند مراحل مختلف استخراج و فرآوری مواد معدنی را از نزدیک مشاهده کنند، از برداشت سنگ گرفته تا تبدیل آن به محصولات نهایی مانند ورق و میلگرد. بهترین روش در این زمینه، طراحی تورهای گردشگری تخصصی و آموزشی است تا گردشگران حرفه‌ای و علاقه‌مند بتوانند فرآیند تولید را ببینند و تجربه کنند. در حوزه گردشگری کشاورزی نیز استان کرمان ظرفیت‌های فراوانی دارد. در جیرفت، گلخانه‌های پرمحصول و مدرنی وجود دارند که انواع خیار، گوجه‌فرنگی و فلفل‌های رنگی تولید می‌کنند و محصولاتشان به سراسر کشور صادر می‌شود. همچنین، استان کرمان پس از قمصر، دومین تولیدکننده گل محمدی در کشور است.
  
ولی گل محمدی کرمان برند نشد؟
بله، یکی از دلایل آن این بود که بزرگ‌ترین تولیدکنندگان عصاره گل محمدی، نام کرمان را روی برند خود نگذاشته بودند تا بر آن تبلیغ کنند؛ در حالی که حتی این محصولات به کشورهای خارجی مانند آلمان برای صنایع آرایشی صادر می‌شد. یک خاطره تاریخی، اهمیت این موضوع را نشان می‌دهد: مرحوم همایون صنعتی، اولین پایه‌گذار کشت گل محمدی در استان، برای اولین بار عصاره گل محمدی را به قنادان یزد و اصفهان نشان داد. آنها باور نمی‌کردند و می‌گفتند این عصاره از قمصر کاشان آورده شده است. او دو اتوبوس کرایه کرد و قنادان را به مزارع گل محمدی در لاله‌زار بردسیر برد تا فرآیند گلاب‌گیری و کیفیت محصول را از نزدیک ببینند و باور کنند که این محصول در کرمان تولید می‌شود. این تجربه نشان می‌دهد که گردشگری کشاورزی می‌تواند هم به معرفی محصولات استان کمک کند و هم ارزش اقتصادی تولیدکنندگان را افزایش دهد. یکی از نقاط ضعف استان، برندسازی محصولات محلی است. بسیاری از محصولات سنتی کرمان، مانند کلمپه، کماج، شیرینی‌های محلی و ادویه‌جات، تاکنون نتوانسته‌اند به شکل برند ملی یا جهانی معرفی شوند.
  
استان کرمان با سابقه‌ای بیش از صد سال در حوزه روزنامه‌نگاری، دارای ظرفیت بالایی در این عرصه است. رسانه‌های محلی در حوزه گردشگری کرمان چه جایگاهی دارند؟
کرمان از نظر انتشار نشریات محلی، در میان استان‌های کشور در رتبه‌های اول قرار دارد. یکی از اقداماتی که در این زمینه صورت گرفته، انتشار فصل‌نامه‌ای به نام «ستاره کرمان» است که عمدتاً به معرفی جاذبه‌های گردشگری استان می‌پردازد. 
محتوای این نشریه شامل مطالب مفید و ارزشمند درباره تاریخ، فرهنگ، آثار طبیعی و برنامه‌های گردشگری استان است. 
این نشریه با بهترین چاپ رنگی، کاغذ مرغوب و طراحی حرفه‌ای منتشر می‌شود و به‌عنوان یک مرجع معتبر برای علاقه‌مندان به گردشگری کرمان شناخته می‌شود.