۱- ظهور و گسترش اسلام
زندگی پیامبری حضرت محمد(ص) را میتوان به دو دوره متمایز تقسیم کرد: دوره مکه (۶22–۶10 میلادی) و دوره مدینه (۶3۲–۶2۲ میلادی). تفاوت شرایط و محیط، سبک و محتوای وحیها را شکل داد. قرآن به صورت مجموعهای از سورهها یا فصلها نازل شده است که بر اساس طول مرتب شدهاند: بلندترین سورهها در آغاز و کوتاهترینها در پایان. سورههای کوتاهتر، مربوط به دوران مکهاند، زمانی که پیامبر بر بنیانگذاری اصول اساسی توحید و ایمان تمرکز داشت. محور این دوره، تأکید بیچونوچرای بر یگانگی خداوند است؛ مفهومی که در اولین آیات مکی به روشنی انعکاس یافته و پایهگذار اندیشه توحیدی در اسلام شد:
بگو اوست خدای یگانه، خداوند صمد،
[کسى را] نزاده و زاده نشده است،
و هیچ کس او را همتا نیست.
(سوره 112- سوره اخلاص)
کلمه عربی «الله» به معنای «خداوند» یا «خدای یکتا» است و نهتنها در اسلام، بلکه در یهودیت و مسیحیت نیز به کار میرود. این واژه به ذات یکتای الهی اشاره دارد و نباید محدود به چهارچوب اسلامی تصور شود. در قرآن، خدای قادر و مطلق از انسانها میخواهد که به تبعیت از او، الگوهای عبادت و رفتار درست را رعایت کنند. او از انسانها میخواهد ارادهاش را بپذیرند و شکر نعمتهای خود را به جای آورند. واژه «اسلام» به معنای «تسلیم» است و «مسلمانان» کسانی هستند که گردن به اراده خداوند نهادهاند.
فراتر از عبادت فردی، خداوند قوانین و قواعدی برای زندگی اجتماعی انسانها تعیین کرد. مردم مکه به توجه ویژه به محرومان و تهیدستان فراخوانده شدند و از طمع و جستوجوی بیحد و مرز ثروت هشدار گرفتند. این اصول، محور پیام اخلاقی و اجتماعی دوران مکی پیامبر بود و نمونهای از آن در آیهای آمده که رفتارهای نادرست برخی مردم را به نقد میکشد.
ولى نه بلکه یتیم را نمىنوازید،
و بر خوراک[دادن] بینوا همدیگر را بر نمىانگیزید،
و میراث [ضعیفان] را چپاولگرانه مى خورید،
و مال را دوست دارید، دوست داشتنى بسیار.
(سوره 89 -سوره فجر)
قرآن کریم، کسانی را که از بخشش و سخاوت سر باز میزدند و در غرور ثروت خود احساس مصونیت در برابر عذاب الهی داشتند، بهشدت نکوهش میکند. باور به روز قیامت، یکی از ارکان بنیادین ایمان اسلامی بود؛ روزی که هر انسان باید پاسخگوی اعمال، نیتها و حتی افکار پنهان خود باشد. این آموزهها، انسانی که فرمان خداوند یکتا را پذیرفته، به پاداش بهشتی و کسی که از راه حق بازایستد، به مجازات دوزخ وعده میدهد.
