اسماعیل امینی
شاعر ونویسنده

استاد محمدرضا شفیعی کدکنی، افزون بر کارنامه پربار شاعری و تدریس در دانشگاه، در حوزه تحقیق، تصحیح متون، نقد ادبی، تاریخ تحلیلی شعر و اندیشه، مباحث نظری و بلاغی شعر و هر آن چه مرتبط با زبان فارسی، شعر و فرهنگ ایران است، کتاب‌هایی ارزشمند، خواندنی و به یاد ماندنی دارند. در این نوشته مروری اجمالی خواهم داشت بر شماری از این آثار ماندگار و اثرگذار که بخشی از ذهن و ضمیر دوستداران زبان فارسی و دل‌بستگان به شعر فارسی را به زیبایی آراسته است.
«صور خیال در شعر فارسی» یکی از مباحث بنیادین زیبایی‌شناسی سخن را بیان می‌کند و آن بررسی تصویر شعری و سیر تطور آن در تاریخ هزار ساله شعر فارسی است؛ از طلیعه آن در شعر رودکی سمرقندی تا شعر روزگار معاصر و آثار بزرگانی چون نیما یوشیج و مهدی اخوان ثالث.
در کتاب «موسیقی شعر» مبحث ارتباط میان شعر و موسیقی و جنبه‌های آن موضوع اصلی کتاب است. مباحثی چون انواع وزن در شعر کهن ایران و تغییرات حاصل از تحولات تاریخی و سبکی شعر، تأمل در نقش ردیف و قافیه و تناسب‌های لفظی سایر کلمات شعر در خلق موسیقی و نیز بحث درباره موسیقی معنوی شعر در این کتاب آمده است.
تصحیح و شرح و تعلیقات مجموعه آثار عطار بخش دیگری از کارنامه استاد شفیعی کدکنی در حوزه کتاب است که دربردارنده چند کتاب ارزشمند است از جمله: الهی نامه، مختارنامه، مصیبت‌نامه، منطق‌الطیر و تذکرةالاولیاء که به نثر مسجع است و شامل حکایاتی است از زندگی مشایخ عرفان و تصوف. اهتمام استاد به تصحیح آثار عطار هم برآمده از تعلق خاطر ایشان به نیشابور و کدکن است که خاستگاه و زادگاه ایشان است و هم به‌جا گذاشتن نمونه‌ای عالمانه و بسامان از تصحیح نسخ و شرح و تعلیق متون کهن که یکی از شاخه‌های دشوار و نخبگانی پژوهش و تألیف در حوزه ادبیات است.
کتاب «با چراغ و آینه» مروری دقیق و خلاق است بر ریشه‌ها، نشانه‌ها و دگرگونی‌های شعر فارسی در دوران معاصر، هم‌چنین کتاب «ادوار شعر فارسی» با دامنه زمانی گسترده، معیارهای علمی شیوه شناخت و تحلیل تطورات شعر را در گذر زمان بیان می‌کند. برخی از مباحث این دو کتاب به دلیل آنکه با مشهورات رایج در محافل ادبی و برخی عصبیت‌های آمیخته به اغراض غیرعلمی، سازگار نیست، واکنش‌ها و مجادله‌هایی برانگیخته است که البته در نهایت حاصل همه آنها، پربارتر شدن منابع مکتوب در این حوزه‌های خطیر است.
کتاب «رستاخیز کلمات» که حاصل جلسات درس استاد در کلاس نقد ادبی دانشگاه تهران است، به موضوع فرمالیسم روسی و جنبه‌های آن می‌پردازد و تأثیرات این دیدگاه را در شناخت، نقد و تحلیل شعر به تفصیل بررسی می‌کند.
در فصول متعدد کتاب «قلندریه در تاریخ» ریشه‌های فکری، روانی، اجتماعی و دینی این پدیده شگفت انسانی و اجتماعی، بیان شده است و برای دوستداران متون ادب فارسی و پژوهشگران سیر تحول نظام‌های فکری مباحثی بسیار ارزشمند دارد. بویژه آن که این کتاب، متکی بر منابع پرشمار و معتبر و بعضاً ناشناخته و دیریابی است که تنها بزرگانی چون استاد شفیعی کدکنی با آنها انس دارند.
کتاب «زبان شعر در نثر صوفیه» اثری متفاوت و بسیار ارزشمند است از این جنبه که بی‌اعتباری مرز همیشگی میان نظم و نثر را که در شعر معاصر بیش از همیشه آشکار شد ریشه‌یابی می‌کند و پیشینه این بی‌مرزی را در متون کهن پی می‌گیرد و بیان می‌کند. اهمیت و ارجمندی مضاعف این کتاب از جنبه‌ای دیگر، تأمل و ژرف‌کاوی در شطحیات است که غالباً به خاطر بی‌پروایی در پرداختن به نشانه‌های فرهنگ دینی و مبانی اعتقادی، چندان مجال طرح‌شان نبوده است. شطحیات که هم به دلیل چشم‌اندازهای دور و کرانه ناپدیدشان، از دسترس فهم عام خارج شده‌اند و هم به خاطر زبان بی‌مرز و تداعی‌های آزاد ذهنی و واژگانی، جهانی ناشناخته و سرشار از شگفتی و غافلگیری دارند چندان که مخاطب خو گرفته به متون معمول، منطقی و متداول را از خود می‌رانند. این کتاب، راهگشای مسیری است که به روی اهل تحقیق و تأمل گشوده است و آن همانا پرداختن به زوایای ناشناخته متون ادبی نامتداول است آن هم از زاویه‌ای تازه که گامی است به سوی بازخوانی تحلیلی و انتقادی میراث گرانقدر ادب فارسی که اینک در‌ گذار از فراز و فرود تاریخ، در دست ما ایرانیان است و این امکان بی‌همانند را در اختیار داریم که بتوانیم این گنجینه عظیم هنر و اندیشه بشری را به زبان مؤلفان و مصنفان آن بخوانیم و دریابیم و لذت ببریم و افزون بر اینها از حاصل تأملات و تتبعات بزرگانی چون استاد محمدرضا شفیعی کدکنی، در آن دنیای بی‌همانند غور کنیم و غرق زیبایی و شگفتی شویم و اگر اهل نوشتن باشیم یا اهل سخن گفتن و ترجمه، پیام‌آور این همه زیبایی و ذوق و خردمندی برای مردم سرزمین‌های و زبان‌های دیگر باشیم. ما به خود می‌بالیم که کلید این گنج بزرگ، یعنی زبان و خط فارسی، زبان ملی و مادری ما ایرانیان است که در مرکز بزرگ تمدن و هنر جهان دیروز و امروز زاده‌ایم و بالیده‌ایم.