رضا عدالتی پور
گروه دیپلماسی

در جهان سیاست، اغلب دیپلماسی را با چهره‌ای خشک و رسمی و تشریفات خاص خود می‌شناسند، مفاهیمی مثل مذاکره، یادداشت تفاهم و دیدارهای دوجانبه و چندجانبه رسمی و غیررسمی و مفاهیمی از این دست. اما در دل وزارت امور خارجه ایران بخشی هست که دیپلماسی و روابط خارجی را با «زندگی روزمره مردم» معنا می‌کند؛ این معاونت پلی است بین ایرانیان مقیم خارج از وطن با وطن. اینجا، معاونت کنسولی، مجلس و ایرانیان است؛ بخش انسانی وزارت امور خارجه که در دولت چهاردهم با مدیریت وحید جلال‌زاده پوست‌اندازی کرده است. او در یادداشتی که چندی قبل برای روزنامه ایران نوشت عنوان می‌کند «همه تلاش ما این است که ایرانی، در هر نقطه دنیا، احساس کند وزارت خارجه و نمایندگی‌های آن مأمن اوست و ایران سرمایه همه ایرانیان است و همه ایرانیان سرمایه‌ای برای ایران.»

دیپلماسی خدمت
یکی از کارکنان این معاونت در تشریح بخشی از اقدامات این مجموعه می‌گوید:«کافی است روز را در سرکنسولگری ایران در استانبول یا دوبی شروع کنید، می‌بینید دیپلماسی چطور در جزئی‌ترین کارها معنا می‌شود؛ آقایی برای تمدید گذرنامه آمده، خانمی برای تأیید مدرک ازدواج و دانشجویی برای ویزای تحصیلی.» پشت هر پرونده، یک زندگی است و در پشت هر پیشخوان کارمند وزارت خارجه تلاش می‌کند تا آن زندگی سهل‌تر شود.
 آمارها نشان می‌دهد در سال گذشته، حجم این خدمات در سطحی بی‌سابقه انجام شده است از جمله اینکه ۳۲۱ هزار خدمت گذرنامه‌ای، شامل صدور 195 هزار گذرنامه جدید، بیش از ۱.۷ میلیون روادید صادرشده برای اتباع خارجی، بالغ بر ۱۰ هزار و ۱۳۱ مورد معاضدت قضایی، ۲۱ هزار مورد تعویض شناسنامه و بیش از ۱۱ هزار مورد صدور کارت ملی بخشی از این اقدامات است.به موازات این حجم کار، ۴۹ نمایندگی ایران در خارج کشور به سامانه صدور کارت ملی مجهز شده‌اند که نسبت به دوره قبل، رشد ۲۰ درصدی را نشان می‌دهد.
همه اینها یعنی اگر روزی شهروند ایرانی در هر کجای جهان؛ در توکیو یا مکزیکو سیتی
مسکو یا کانبرا گذرنامه‌اش منقضی شود، می‌تواند از پشت لپ‌تاپش در سامانه «میخک» به نشانی mikhak.mfa.gov.ir درخواست بدهد و پیگیری کند. این یعنی وزارت خارجه بیش از هر زمان دیگری «آنلاین» شده است چرا که حداقل در 32 زمینه کنسولی خدمت‌رسانی برخط دارد.

 لایحه‌ای برای پیوند دوباره با ایرانیان
اما چنانچه جلال‌زاده تأکید دارد اگر بخواهیم برای مردم از مهم‌ترین دستاورد این معاونت در دولت چهاردهم صحبت کنیم باید از لایحه 16 ماده‌ای حمایت از ایرانیان خارج از کشور گفت. چنانکه در متن این لایحه آمده با تصویب آن «دولت مکلف است حمایت، تسهیل و مشارکت ایرانیان خارج از کشور را در همه عرصه‌ها – از علم تا سرمایه‌گذاری و از فرهنگ تا حقوق – تضمین کند». به عبارت دیگر این لایحه در صورت تصویب قانون یا «منشور ملی ارتباط با ایرانیان خارج از کشور» باشد؛ لایحه‌ای که کلیات آن تیرماه امسال در مجلس تصویب شد و نیمه شهریورماه امسال در شورای نگهبان به بحث گذاشته شد و قرار است ۱۵ موضوع اساسی ایرانیان برون‌مرز را تعیین تکلیف کند.
این موضوعات از تضمین حمایت قضایی و راه‌اندازی سامانه بررسی شکایات و تقاضاهای عفو ایرانیان خارج از کشور و استعلام وضعیت تردد، تا رفع موانع سرمایه‌گذاری و دسترسی به پنجره ملی خدمات دولت هوشمند را شامل می‌شود.
 در مسیر تدوین این لایحه، معاونت کنسولی، مجلس و ایرانیان نقش محوری داشته و همزمان چند سند دیگر را نیز پیش برده است که آیین‌نامه جدید شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور (مصوب آذر ۱۴۰۳)، آیین‌نامه اجرایی ارتباط با نخبگان ایرانی خارج از کشور (فروردین ۱۴۰4) چه اینکه در ماده ۲ لایحه دولت مأمور شده تا راه بازگشت علمی و حرفه‌ای نخبگان ایرانی خارج از کشور را هموار کند.اما این لایحه فراتر از جنبه‌های علمی و اقتصادی، در بخش حقوق و هویت نیز تحولات مثبتی را به نفع مادران ایجاد کرده است. در ماده ۱۲، قانونگذار تبصره‌ای مهم به قانون گذرنامه افزوده است که بر مبنای آن «اگر پدر خانواده در خارج از کشور غایب باشد یا بی‌دلیل اجازه صدور گذرنامه برای فرزند را ندهد، مادر می‌تواند با تشخیص رئیس نمایندگی، برای فرزند گذرنامه بگیرد» این ماده گامی بزرگ برای تقویت جایگاه مادران ایرانی مقیم خارج از کشور است. ماده ۱۳ نیز هویت ملی را تضمین می‌کند و به بیانی تصریح دارد که «ایرانی بودن» قابل لغو نیست. حتی اگر یک ایرانی تابعیت خارجی گرفته باشد، قانون او را همچنان «تبعه ایران» می‌داند.

ایفای حقوق ایرانیان
در راستای حمایت از حقوق ایرانیان خارج از کشور طی یک سال گذشته، آزادی و انتقال ۸۷۶ نفر از اتباع ایرانی محکوم به حبس به داخل کشور رقم خورد که در این جمع افرادی با اتهام ادعایی دور زدن تحریم‌ها نیز مواجه بودند.در مجموع بیش از
 10 هزار مورد معاضدت قضایی انجام شد و موافقتنامه‌های استرداد مجرمین و انتقال محکومین با کشورهای متعددی مانند عراق، ترکیه، عمان، هند، تاجیکستان و صربستان به امضا رسید.مجموع این اقدامات مؤید این امر است که وزارت خارجه در دوره حاضر برای هر ایرانی در زندان‌های خارج از کشور برنامه حمایتی دارد. چه در شرق آسیا باشد چه در اروپا. حمایت حقوقی از ایرانی‌ها نه یک وظیفه اداری که تعهدی انسانی است. در کنار کارهای میدانی، معاونت کنسولی و امور مجلس نقشی فعال در دیپلماسی پارلمانی ایفا کرده است؛ مفهومی که به‌معنای استفاده از ظرفیت مجالس برای گسترش روابط خارجی است. در سال گذشته ۱۲۳ سفر نمایندگان مجلس شورای اسلامی به خارج کشور تنظیم شد که مشتمل بر ۴۸ سفر مستقل هیأت‌های پارلمان، 8 سفر همراه وزیر امور خارجه و 67 سفر همراه سایر وزرا و مقامات دولت بود. این تعامل‌ها موجب شد تصویری واقعی‌تر از نیازهای کشور و ایرانیان در خارج، در کمیسیون‌های مجلس ترسیم شود.

گفت‌وگوی کنسولی؛
 از تعامل تا حل مسائل واقعی
در امتداد مأموریت خود برای تسهیل زندگی ایرانیان در خارج از کشور، معاونت کنسولی، مجلس و ایرانیان روابط دوجانبه را با نمایندگی‌های خارجی مقیم ایران گسترش داده است. در این راستا معاونت کنسولی وزارت خارجه، طی این مدت بیش از ۱۲۰ دیدار با سفیران کشورهای مختلف داشته و این معاونت 12 کمیسیون مشترک کنسولی با صربستان، رومانی، تاجیکستان، امارات، عراق، ترکیه، عمان، کویت، هند، ترکمنستان، آذربایجان و عربستان سعودی برگزار کرده تا بستری برای حل عملی مسائل ایرانیان از ویزا تا استرداد محکومان به‌طور مستقیم فراهم و بررسی شود.

تسهیل امور دانشجویان ایرانی 
یکی از شاخص‌ترین تحولات امسال، دو برابر شدن تقاضای تحصیل در ایران از سوی دانشجویان خارجی بود.این موفقیت نتیجه همکاری نزدیک این معاونت وزارت خارجه با وزارت علوم و معرفی ظرفیت‌های علمی ایران در منطقه است. به موازات آن، کیفیت مدارس ایرانی در خارج کشور افزایش یافته و بورسیه‌های تحصیلی برای دانشجویان ممتاز خارجی توسعه‌یافته است؛ سیاستی که به گفته کارشناسان، «سرمایه‌گذاری بلندمدت در تصویر بین‌المللی ایران» است. با اینکه بالغ بر 566 پرونده تردد دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در خارج از کشور مورد رسیدگی قرار گرفت. در حوزه اتباع خارجی، اجرای مصوبه دولت درباره بیمه آنان نیز ۹۰ درصد پیشرفت داشته است و اکنون تمامی اتباع دارای روادید ایران مشمول بیمه سلامت‌اند؛ اقدامی که در منطقه بی‌سابقه محسوب می‌شود.
دیپلماسی برای زندگی
آنچه در یک سال گذشته در معاونت کنسولی رخ داده، تنها فهرست اعداد و سامانه‌ها نیست؛ وزارت خارجه نه فقط صدای ایران در جهان، بلکه پناهگاه ایرانیان در جهان است. چه اینکه در خرداد امسال و روزهایی که تجاوز رژیم صهیونیستی به مام میهن، ایرانی را از خانه‌اش جدا کرده بود و صدها تن از هموطنان در کشورهای مختلف به دلیل لغو پروازها یا بسته شدن بنادر در مسیر بازگشت گرفتار شده بودند و همزمان تماس‌های مردمی که نگران حال خانواده شان بودند از اقصی نقاط جهان به وزارت خارجه می‌رسید.وزارت خارجه با تشکیل تیم‌های پشتیبان و ستاد بحران در نمایندگی‌ها و رایزنی با دولت‌های میزبان زمینه تمدید مهلت اقامت یا تسهیل ورود هموطنان به کشور از طریق مسیرهای جایگزین را فراهم کرد. این تجربه ثابت کرد که دیپلماسی فقط در اتاق‌های کنفرانس معنا ندارد؛ گاهی در سالن‌های فرودگاه، میان اضطراب مردم و در پشت دروازه مرزها در لحظه بازگشت، مفهوم واقعی خود را می‌یابد. از آزادی زندانیان تا تسهیل خدمات، از گفت‌وگو با مجلس تا جذب نخبگان، این معاونت تلاش کرده نشان دهد دولت چهاردهم سیاست خارجی را برای تسهیل زندگی مردم به‌کار برده است.