استقلال خواهی در زمین لرزان

در بخش دوم همین فصل، نگاه به ایران دوخته می‌شود؛ به سال‌های ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۱، زمانی که انقلاب مشروطه به اوج رسید. نویسنده این تجربه ایرانی را در کنار مشروطه‌خواهی عثمانی قرار می‌دهد تا شباهت‌ها و تفاوت‌هایشان را آشکار کند؛ مقایسه‌ای که تصویر کامل‌تری از جست‌وجوی مردم منطقه برای قانون، آزادی و نظم نوین ارائه می‌دهد. فصل نهم ما را به میدان‌های پرآشوب جنگ جهانی اول در خاورمیانه می‌برد. در این فصل، از توافق‌ها و معاهداتی سخن به میان می‌آید که نقشه سرزمین‌های عثمانی را پاره‌پاره کردند. تسویه‌نامه نهایی صلح، استان‌های عربی را میان دو قدرت تازه‌وارد ـ بریتانیا و فرانسه ـ تقسیم کرد؛ تصمیمی که همچون زلزله‌ای سیاسی، بنیان‌های کهن را فرو ریخت. نتیجه‌گیری نویسنده روشن است: فروپاشی امپراطوری عثمانی تنها پایان یک دولت نبود، بلکه پایان شیوه‌ای دیرپا در سازماندهی زندگی سیاسی و اجتماعی مردم منطقه بود. اعراب نه برای جهانی پس از عثمانی آماده بودند و نه برای حکومتی که زیر سایه اشغالگران اروپایی شکل می‌گرفت. در ربع قرن پس از ۱۹۲۰، رهبران عرب کوشیدند در این زمین لرزان، استقلالی واقعی به دست آورند و هویت‌های ملی تازه‌ای بسازند.
از اینجا، کتاب وارد بخش سوم می‌شود: دوره‌ای که از نظام قیمومیت قدرت‌های اروپایی تا تأسیس دولت اسرائیل در ۱۹۴۸ را در بر می‌گیرد. پرسشی اساسی پیش روی نویسنده است: چگونه باید تاریخ این دوران را روایت کرد؟ بسیاری کتاب‌ها پاسخ‌های متفاوت داده‌اند، اما اینجا رویکرد مقایسه‌ای برگزیده می‌شود تا پیوندها و گسست‌ها آشکار گردد. نویسنده نشان می‌دهد که میان دو جنگ جهانی، خاورمیانه ویژگی‌های مشترکی داشت که آن را از گذشته و آینده متمایز می‌ساخت. برای نمونه، تأکید بر میراث عثمانی در ترکیه و دولت‌های تازه‌تأسیس عربی، نشانگر آن بود که گذشته هنوز در رهبری سیاسی زنده است و تعامل میان نخبگان محلی و اشغالگران اروپایی را شکل می‌دهد. فصل دهم بر مقایسه‌ای جالب میان دو رهبر تمرکز دارد: آتاتورک در ترکیه و رضا شاه در ایران؛ هر دو با برنامه‌های اصلاحی گسترده که چهره کشورشان را دگرگون ساختند. در ادامه، فصل یازدهم به مصر، عراق و اردن زیر سلطه بریتانیا می‌پردازد و فصل دوازدهم حضور فرانسه در سوریه و لبنان و نیز داستان ویژه شکل‌گیری عربستان سعودی را روایت می‌کند. این بخش با نگاهی تحلیلی به ایدئولوژی‌های سیاسی آن دوران ـ منطقه‌گرایی، پان‌عربیسم و جذابیت همیشگی همبستگی اسلامی ـ به پایان می‌رسد. و سرانجام، فصل سیزدهم به یکی از حساس‌ترین پرونده‌های تاریخ منطقه می‌رسد: قیمومیت فلسطین و تولد اسرائیل؛ روایتی از آغاز گرهی که تا امروز سرنوشت خاورمیانه را پیچیده و پرالتهاب ساخته است.
بخش چهارم کتاب ما را به خاورمیانه پس از جنگ جهانی دوم می‌برد؛ سال‌هایی میان ۱۹۴۵ تا اوایل دهه‌ ۱۹۷۰، زمانی که منطقه در میانه جنگ سرد، ملی‌گرایی و کشمکش‌های نوظهور شکل تازه‌ای یافت.

 

صفحات
آرشیو تاریخی
شماره هشت هزار و هشتصد و پنجاه و دو
 - شماره هشت هزار و هشتصد و پنجاه و دو - ۱۴ مهر ۱۴۰۴