مرکز آمار ایران در به روزرسانی اخیر از شاخص «ضریب‌جینی» عنوان کرده که در سال گذشته، شکاف هزینه‌ای میان ثروتمندترین و فقیرترین خانوارهای کشور کاهش یافته است. داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که هزینه‌های دهک دهم تنها ۱۳.۲۵ برابر دهک اول بوده، در حالی‌که این نسبت در سال ۱۴۰۲ رقم ۱۳.۹۵ را ثبت کرده بود. در مناطق شهری این نسبت از ۱۱.۸۸ به ۱۱.۱۴ و در مناطق روستایی از ۱۰.۲۶ به ۱۰.۱۸ کاهش یافته است.
به گفته مرکز آمار در سال گذشته، ضریب جینی خانوارهای کل کشور 0.3870 است که در مقایسه با سال قبل 0.0109 کاهش نشان می‌دهد. همچنین ضریب جینی خانوارهای شهری 0.3689 و روستایی 0.3532 بوده که نسبت به سال قبل به ترتیب 0.0131 و 0.0051 کاهش نشان می‌دهد.
اما این اعداد به چه معناست و چه تفسیری می‌توان از کاهش ضریب جینی در سال گذشته داشت؟ ابتدا اجازه دهید به تعریفی از این شاخص بپردازیم. ضریب جینی یک شاخص اقتصادی است که نابرابری در توزیع درآمد یا ثروت را در یک جامعه اندازه‌گیری می‌کند. این ضریب بین اعداد صفر و ۱ (یا صفر درصد و ۱۰۰درصد) قرار می‌گیرد. در این تعریف، عدد صفر به این معنی است که تمام درآمد یا ثروت جامعه به طور کاملاً مساوی بین همه افراد توزیع شده است و همه بازیگران اقتصاد درآمد یکسانی دارند. از آن سو، عدد یک یا نابرابری مطلق به این معنی است که تمام درآمد یا ثروت جامعه در دست تنها یک نفر است و بقیه هیچ چیزی ندارند. البته در واقعیت، ضریب جینی هیچ‌گاه به این دو حد نمی‌رسد و همیشه عددی بین این دو است.
ضریب جینی از روی منحنی لورنز (Lorenz Curve) محاسبه و روی یک نمودار ترسیم می‌شود. محور افقی درصد تجمعی جمعیت و محور عمودی درصد تجمعی درآمد (یا ثروت) را نشان می‌دهد. خط برابری کامل یک خط مورب ۴۵ درجه است که نشان‌دهنده توزیع کاملاً عادلانه درآمد است. هرچه این منحنی از خط برابری کامل فاصله بیشتری داشته باشد، نابرابری در جامعه بیشتر است. ضریب جینی در واقع نسبت مساحت بین خط برابری کامل و منحنی لورنز به کل مساحت زیر خط برابری کامل است. هرچه این مساحت بزرگ‌تر باشد، ضریب جینی بزرگ‌تر و نابرابری بیشتر است.

چه کاربردی دارد؟
مهم‌ترین کاربرد ضریب جینی در داده‌های اقتصادی برای پژوهشگران، سنجش نابرابری و مقایسه میزان نابرابری درآمدی بین کشورهای مختلف یا در یک کشور در طول زمان است. این شاخص به اقتصاددانان و سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا تأثیر سیاست‌های اقتصادی (مانند مالیات‌گیری یا یارانه‌ها) بر توزیع درآمد را بسنجند.

اثربخشی یارانه‌ها؟
ضریب جینی در سال گذشته چه در مناطق شهری و چه در روستاها کاهش پیدا کرده، اما همچنان در سطحی بالاتر از ابتدای دهه ۱۳۹۰ قرار دارد. این کاهش هرچند نشانه‌ای از کوچک شدن شکاف درآمدی است، اما ممکن است بازتابی از افت درآمد و فشار اقتصادی بر طبقات بالاتر نیز باشد.
 دولت‌ها معمولاً در واکنش به تورم بالا و مزمن، سیاست‌های حمایتی خود را گسترش می‌دهند. افزایش قابل توجه حقوق کارمندان، بازنشستگان و همچنین پرداخت یارانه‌های نقدی به دهک‌های پایین درآمدی و حتی توزیع کالابرگ می‌تواند داشته‌های قشر کم درآمد را افزایش دهد. این پرداخت‌های مستقیم، در کوتاه مدت می‌تواند باعث شود درآمد دهک‌های پایین با نرخی سریعتر از دهک‌های بالا (که ممکن است بیشتر درآمدشان از دارایی‌های سرمایه‌ای باشد) رشد کند و در نتیجه، ضریب جینی موقتاً بهبود یابد. در واقع دولت با تداوم و گسترش پرداخت‌های نقدی به دهک‌های آسیب‌پذیر، توانسته در برابر تشدید شکاف درآمدی، یک سد موقتی ایجاد کند و مانع از آسیب بیشتر اقشار ضعیف در برابر تورم شود.
این احتمال نیز وجود دارد که آمار منتشرشده، بر اساس درآمد پولی (اسمی) محاسبه شده باشد و نه درآمد واقعی که تورم را در نظر می‌گیرد. به زبان ساده ممکن است درآمد همه، مثلاً 20 درصد افزایش یافته باشد، اما تورم 30 درصد بوده است. در این حالت، قدرت خرید همه کاهش یافته، اما از آنجا که افزایش درآمد برای قشر کم درآمد (مثلاً از طریق یارانه) درصد بیشتری از درآمد قبلی آنها بوده، در محاسبات، نابرابری کمتر به نظر برسد.

چطور می‌توان این روند را بهبود داد؟
 بهبود این روند اگرچه مشکل اما غیرممکن نیست. این مسیر نیازمند اراده سیاسی قوی برای اجرای اصلاحات سخت اما لازم (مانند اصلاح مالیاتی) و عقل جمعی و مدیریت جهادی برای استفاده بهینه از منابع محدود و هدفمندسازی هرچه بیشتر یارانه‌ها و پرداخت‌های انتقالی است.
 با استفاده از داده‌های دقیق و به روز، یارانه‌های دولتی باید به طور دقیق به نیازمندترین افراد برسد تا از هدررفت منابع جلوگیری شود. با این حال برای کالاهای اساسی بسیار حیاتی (مانند دارو، نان و...) می‌توان سیستم کوپنی هوشمند را اجرا کرد تا اطمینان حاصل شود که کمک‌ها صرف نیازهای اولیه می‌شود و فشار تورم روی این کالاها را نیز کاهش می‌دهد.
 تمرکز بر مالیات ستانی از سوداگری در بازارهای دارایی مانند مسکن، ارز و سکه که عموماً ثروتمندان در آن فعالند نه تنها درآمد دولت را افزایش می‌دهد، بلکه به کاهش شکاف طبقاتی کمک مستقیم می‌کند. اما در نهایت همبستگی اجتماعی و درک این موضوع که این راهکارها زمان‌بر بوده و نیازمند صبر و همراهی مردم است؛ عامل کلیدی است.