حمیدرضا محمدی
روزنامه نگار

دهمین کنگره دوسالانه انجمن مطالعات جوامع فارسی‌زبان 
The Association for the Study of Persianate Societies، 21 تا 25 مرداد (12 تا 16 آگوست) در دانشگاه دولتی شرق‌شناسی تاشکندِ ازبکستان برگزار شد. نهادی مطالعاتی که در 29 دی 1371، از سوی سعید امیرارجمند و 16 نفر از استادان علوم انسانی، در تهران تأسیس شد و در نیمه دهه نود نیز شعبه‌ای از آن در تهران و در یکی از ساختمان‌های دانشگاه تهران در خیابان وصال شیرازی آغازبه‌کار کرد و توانست در همه این سال‌ها در تعمیق مطالعات ایرانی و زبان فارسی نقش بی‌بدیلی ایفا کند.
نخستین کنگره دوسالانه انجمن مطالعات جوامع فارسی‌زبان، اواخر شهریور 1381 در شهر دوشنبه تاجیکستان برگزار شد و قرار بود شیراز در اسفند 1395، هشتمین دوره آن را میزبانی کند اما دستور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا مبنی بر محدودیت برای اتباع هفت کشور مانع از برپایی آن در ایران شد.
در کنفرانس امسال اما حدود 300 سخنران از بیش از ۳۰ کشور شرکت کردند. سخنرانی‌ها در 96 نشست ارائه شد. چندین میزگرد و مناظره و برنامه‌های جانبی دیگر هم برگزار شد که در آن چهره‌های برجسته‌ای چون علی قیصری (دانشگاه سن‌دیگوی آمریکا)، محمد توکلی طرقی (دانشگاه تورنتوی کانادا)، کارلو چرتی (دانشگاه کالیفرنیا، ارواین آمریکا)، مریام کنکلر (مؤسسه مطالعات پیشرفته نانت فرانسه) کاترین بابایان (دانشگاه میشیگان آمریکا) و فلورین شوارتس (آکادمی علوم اتریش) حضور داشتند.
همچنین پژوهشگرانی چون لودویگ پاول (دانشگاه هامبورگ آلمان) با موضوع بوم‌شناسی زبانی حوزه فارسی‌زبان: نگاهی تطبیقی به هند و امپراطوری عثمانی، کامران تلطف (دانشگاه آریزونای آمریکا) با موضوع دنیای ایرانی: رویکردی میان‌رشته‌ای به آموزش تاریخ، فرهنگ، غذا و رقص ایران و جوامع فارسی‌زبان، آنا ماریا کراسنوولسکا (دانشگاه کراکوف لهستان) با موضوع تبعیدیان لهستانی جنگ جهانی دوم در ایران و داستان یک روزنامه‌نگار مقتول، مهرزاد بروجردی (دانشگاه علم و فناوری میسوری آمریکا) با موضوع سیدحسن تقی‌زاده: یک دولتمردِ روشنفکرِ نوگرا، داریوش محمدپور (مؤسسه مطالعات اسماعیلی لندن انگلیس) با عنوان «کیهان‌شناسی اسماعیلی: طبیعت و دین»، مانا کیا (دانشگاه کلمبیای آمریکا) با عنوان افراد و متون در گردش: جهان فارسی‌زبان از منظر حیدرآباد و پروانه پورشریعتی (دانشکده فناوری دانشگاه نیویورک آمریکا) با موضوع پارتیان؛ فتح خراسان توسط اعراب و انقلاب عباسیان سخن گفتند. سخنرانی‌ها در چندین نشست (پنل) براساس موضوع طبقه‌بندی شده بودند. گستره موضوعی ارائه‌ها وسیع بود و از طلسم و علوم غریبه در جهان فارسی‌گرا، مسائل حقوقی تا بررسی نگارگری در ایران عصر صفوی و امپراطوری عثمانی، آشپزی در عصر صفوی، شهرسازی سمرقند، موضوعات اجتماعی روز و... را دربرمی‌گرفت که ازجمله رضا تابنده (دانشگاه بروک آمریکا) با موضوع هویت و صلاحیت طریقت: ماهیت و تفسیر آرای فقهی صوفیان نعمت‌اللهی در ایران قرن نوزدهم، عایشه بالتااوغلو-برامر (دانشگاه نیویورک آمریکا) درباره مهاجران ایرانی عصر صفوی به امپراطوری عثمانی، صفا محمودیان (دانشگاه وین اتریش) با عنوان «چادرهای مسافرتی: سازه سبک در حال حرکت بین دربارهای سلطنتی قرون وسطی خراسان و بین‌النهرین سفلی»، امیر موسوی (دانشگاه راتگرز آمریکا) درباره «آخرالزمان جبهه جنگ: داستان‌های فارسی و بایگانی دیگر جنگ ایران و عراق»، میثم لباف خانیکی (دانشگاه تهران) با عنوان «زندگی ساسانیان در بستر اسلامی: برخی شواهد باستان‌شناسی از خراسان»، کریم جوان (مؤسسه مطالعات اسماعیلی لندن انگلیس) درباره «روایت‌های منظوم تاریخ اسماعیلیه در آثار حسین بن یعقوب‌شاه»، کارن رافل (دانشگاه تورنتوی کانادا) با موضوع «ماکتی از خود بهشت»: منظر و حس منظر در بیان بهشتی شیعی در قطب‌شاهی حیدرآباد»، بابک رحیمی (دانشگاه کالیفرنیا، سن‌دیگوی آمریکا) درباره «قلب خونین»: مفاهیم حافظه عبادی در روضةالشهدای ملاحسین واعظ کاشفی، کازوئو موریموتو (دانشگاه توکیوی ژاپن) با موضوع «نام‌های مختلف برای «دلایل خوب»؟ مفاهیمی که به احترام سنی‌ها به علویان و امامان اشاره دارند»، اسکندر دینگ (مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن انگلیس) با عنوان «منهاج‌الطلب؛ زبان فارسی از طریق دستور زبان چینی-فارسی»، کومیکو یاماموتو (دانشگاه مطالعات خارجی توکیوی ژاپن) درباره «گذشته و آینده نقالی، قصه‌گویی حرفه‌ای ایرانی»، نگار حبیبی (دانشگاه ژنو سوئیس) با عنوان «علوم انسانی دیجیتال برای مطالعات ایرانی: ژنو و مجموعه‌های هنری آن» و لوید ریجئون (دانشگاه توکیوی ژاپن) درباره «برهان‌‎الدین محقق ترمذی: صوفی قرن سیزدهم از آسیای مرکزی و صوفی اول تأثیر بر مولانا» به ایراد سخن پرداختند.
پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران در این همایش حضور فعالی داشت و دو نشست (پنل) به آنان اختصاص یافته بود؛ امیرمحمد گمینی ارائه‌ای با عنوان «بررسی تطبیقی واکنش‌های علمای شیعه و شیخیه به نظریه خورشید مرکزی در قرن نوزدهم»، محمد سلیمانی‌تبار درباره «علمای دینی مشروطه‌خواهِ آشنا با علوم جدید» و مصطفی یاوری با موضوع «رابطه بین مشاهدات، مدل‌های نجومی و فلسفه طبیعی در میان اخترشناسان اسلامی» داشتند.
هم‌‎چنین نشست‌هایی هم در معرفی کتاب‌های تازه‌منتشرشده مطالعات ایران و اسلام برگزار شد که از مهم‌ترین‌هایشان، هوشنگ شهابی (دانشگاه بوستون آمریکا) کتاب «کشورهای فتح نشده: قدرت‌های غیرغربی در عصر امپراطوری»
Unconquered States: Non–Western Powers in the Imperial Age)، رودی مته (دانشگاه دلاوِر آمریکا) کتاب «ملائک درِ میخانه زدند: تاریخچه الکل در جهان اسلام» (Angels Tapping at the Wine Shop’s Door: A History of Alcohol in the Islamic World)، و ساموئل هاچکین (دانشگاه ییل آمریکا) کتاب «شعر فارسی و بوطیقای انترناسیونالیسم شرقی»(Persianate Verse and the Poetics of Eastern Internationalism) را معرفی کردند.
 ضمناً میزگردهایی نیز برگزار شد که یکی از مهم‌ترین‌هایش مناظره‌ای با حضور سوسن بابایی (مؤسسه هنر کورتولد دانشگاه لندن)، دومینیک پرویز بروکشا (دانشگاه آکسفورد انگلیس)، سحر حسینی (دانشگاه پیتسبورگ آمریکا) و مانا کیا (دانشگاه کلمبیای آمریکا) درباره مفهوم واژه پرشینیت بود. این واژه را اولین ‌بار مارشال هاچسن وضع کرد و پس از او اندک‌اندک در مطالعات دانشگاهی به یکی از موضوعات داغ تبدیل شد. در این مناظره درباره اینکه چرا در نام فارسی انجمن این واژه به «فارسی‌زبان» ترجمه شده هم سخن رفت و پژوهشگران درباره برابرهای بهتر برای آن پیشنهادهایی دادند. لازم به ذکر است که در سال‌های اخیر این واژه به فارسی‌خو، فارسی‌گرا، فارسی‌مآب و پدیده‌های فارسی ترجمه شده است.
از حواشی کنگره امسال، کاوه نیازی (پژوهشگر مستقل) بود که ارائه خود با موضوع «تأثیر جغرافیا بر متون فنی: مطالعه موردی کتاب «انباط المیاح الخفیه» را با چفیه فلسطینی برگزار کرد و الساندرو کانچان (مؤسسه مطالعات اسماعیلی لندن انگلیس) بود که نشستی (پنلی) را که خود طراح آن بود، با قرائت بیانیه‌ای در حمایت از مردم غزه آغاز کرد که اعتراضاتی را در پی داشت. عنوان ارائه او «تشیع، تصوف و هویت دینی از دریچه خیال: ملاحظاتی درباره اثر سلطانعلی‌شاه گنابادی (۱۹۰۹) درباره خواب و رؤیا» بود.
گفتنی است این گزارش به‌لطف رادمان رسولی مهربانی تدوین شد که خود با عنوان «ضحاک: ستمگر یا پادشاهی خطاکار؟ بازنمایی ضحاک به‌عنوان پادشاهی خطاکار در ادبیات عامیانه و دفترهای نقالی» سخنرانی کرد.