دکتر حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر و نماینده رئیس‌جمهور درباره راهکارهای عملی کاهش بازگشت به اعتیاد پس از ترک به «ایران» می‌گوید:«برای کاهش آمار بازگشت به اعتیاد، در مراکز ماده ۱۶ که ویژه درمان و بازتوانی معتادان متجاهر است، بخش جداگانه‌ای برای اشتغال پیش‌بینی شده است. فضای فیزیکی مناطق ماده ۱۶ در حال اصلاح ساختاری است تا یک بخش غربالگری، سم‌زدایی و درمان در آن انجام شود و بعد از این مراحل، افراد وارد مرحله توانمندسازی و مهارت‌آموزی شوند و مسیر بعدی توزیع اشتغال است. 
در این حوزه، مرحله جدیدی طراحی و نهایی شده است که در استان‌ها هم اجرایی می‌شود تا در آن افرادی که سرپناه ندارند و مشغول به کار هستند، بتوانند در شرایطی متفاوت‌تر و در محلی مجزا اسکان داده شوند.»
به گفته دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر، برای اجتماعی کردن افرادی که ترک می‌کنند از ظرفیت سمن‌ها هم استفاده می‌شود تا بین افرادی که اعتیاد را ترک کرده‌اند و خانواده‌های آنها، ارتباط مؤثری برقرار شود. 
این چرخه را باید به گونه‌ای بازطراحی کرد که آمار بازگشت این افراد به اعتیاد کاهشی شود و لازمه پایین آمدن آمار هم این است که فرآیند ترک کامل صورت بگیرد.
ذوالفقاری می‌گوید:«در بحث مدیریت مصرف، باید تغییراتی در عملکرد کلینیک‌ها هم داشته باشیم. به طور مثال فردی ۱۰ یا ۱۵ سال است از مراکز، متادون دریافت می‌کند، اما درمان نمی‌شود. طبق برنامه هفتم توسعه، سالانه ۱۰ درصد مانایی باید افزایش پیدا کند؛ اما متأسفانه در برخی از مراکز و کلینیک‌ها، نگاه اقتصادی بر نگاه درمان اولویت دارد. صرف درمان پاسخگو نیست، باید برای درمان از روان‌شناسان هم استفاده شود تا فرد بهبودی کامل پیدا کند. اگر فرد بخواهد فقط دارو بگیرد و روان‌درمانی نشود، بحث درمان رخ نمی‌دهد.»

ریشه‌های بازگشت به اعتیاد چیست؟
دکتر سعید صفاتیان، کارشناس حوزه اعتیاد و از مدیران باسابقه در عرصه سیاست‌گذاری درمان اعتیاد نیز به «ایران» می‌گوید: «قبل از ورود به وضعیت ایران، باید ببینیم در سطح جهانی وضعیت چگونه است. بر اساس گزارش‌های سازمان ملل، در بهترین شرایط، حدود ۲۰ درصد معتادان در کشورها می‌توانند در طول یک سال پاک بمانند و ۸۰ درصد دیگر دوباره به مصرف مواد بازمی‌گردند. البته این عدد در نقاط مختلف متفاوت است. در زوریخ سوئیس، مرکز تحقیقاتی بسیار پیشرفته‌ای دیدم که حمایت‌های اجتماعی، مالی و خانوادگی چشمگیری از معتادان انجام می‌دهد. در آن مرکز، هر فرد اتاق خاص خود را دارد و غذا با منوی متنوع عرضه می‌شود. 
در همان مرکز، حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد معتادان در طول یک سال پاک می‌مانند و حدود ۶۰ تا ۶۵ درصد دوباره به سمت مواد برمی‌گردند. این آمار فقط متعلق به یک شهر است. اگر داده‌های کل اروپا را ببینیم، نرخ حفظ پاکی همچنان همان ۲۰ درصد باقی می‌ماند. کشورهای آفریقایی هم شرایطی به‌ مراتب سخت‌تر دارند و آمارشان از این هم پایین‌تر است.»
صفاتیان درباره آمار معتادان ایرانی که می‌توانند از مواد مخدر پاک بمانند، می‌گوید:«در ایران حدود ۱۰ درصد معتادان در طول یک سال پاک می‌مانند و متأسفانه ۹۰ درصد به اعتیاد بازمی‌گردند. سؤال مهم این است که چرا این بازگشت اتفاق می‌افتد؟»
به گفته صفاتیان، قبل از هر چیز باید بررسی کرد چه عاملی باعث گرایش فرد به مواد مخدر شده است و آیا آن عامل پس از ترک از بین رفته یا نه. او توضیح می‌دهد:«اگر فرد به دلیل مشکل اقتصادی به سمت مواد رفته، آیا پس از ترک مشکل اقتصادی‌اش برطرف شده؟ اگر نشده باشد، بازگشت تقریباً حتمی است. یا فرض کنید، فرد مشکل ژنتیکی یا جسمی داشته و به این دلیل به مصرف مواد روی آورده، آیا آن مشکل درمان شده؟ اگر نه، مصرف دوباره محتمل است. متأسفانه خیلی‌ها تصور می‌کنند درمان اعتیاد فقط جسمی است و با چند ماه دارو خوردن مشکلات حل می‌شود. بعضی‌ها تصور می‌کنند اگر سه ماه متادون یا شربت تریاک مصرف کنند و قرص بگیرند، ماجرا تمام می‌شود، اما کار به اینجا ختم نمی‌شود و درمان واقعی باید عوامل زیربنایی را هم در بر داشته باشد.»

روان‌درمانی و نقش خانواده
صفاتیان یکی از مشکلات اساسی در مسیر درمان را بی‌توجهی به روان‌درمانی و مددکاری می‌داند. او تأکید می‌کند:«در طول سی سالی که در حوزه اعتیاد به مواد مخدر کار می‌کنم، بارها دیده‌ام که خانواده‌ها خسته و ناامید هستند. آنها توقع دارند با پایان دوره درمان جسمی، مشکل تمام شود، اما در واقع فرد باید حداقل سه تا شش ماه تحت پوشش برنامه‌های روان‌درمانی باشد. رفت‌وآمد مداوم، شرکت در جلسات، هزینه‌ها و پیچیدگی‌ها، هم برای فرد و هم خانواده طاقت‌فرساست، اما اگر این مرحله انجام نشود، احتمال بازگشت بالا می‌رود.»
به گفته او، درمان‌های غیردارویی تحت پوشش بیمه هم نیستند و همین موضوع باعث می‌شود بسیاری از افراد از ادامه آن صرف‌نظر کنند. صفاتیان می‌گوید:«وقتی با 10 خانواده تماس برقرار می‌کنی که برای پیگیری مراجعه کنند، شاید دو نفرشان پاسخ بدهند. این نشان می‌دهد نه‌تنها فرد، بلکه خانواده هم همراهی نمی‌کنند.»

نارسایی در حمایت‌های اجتماعی 
و بیمه‌ای
«در کشور ما، حمایت‌ها محدود به درمان جسمی و دارویی است. بیمه‌ها هزینه‌های مددکاری و روان‌درمانی را پوشش نمی‌دهند.» صفاتیان با بیان این جمله می‌گوید:« از یک سو حمایت‌های اجتماعی کم است، از سوی دیگر مددکاران اجتماعی برای پیگیری شرایط خانواده‌های معتادین توان محدودی دارند. این‌ مشکل باعث می‌شود ساختار حمایتی لازم برای حفظ پاکی فرد شکل نگیرد.»

اشتغال؛ حلقه گمشده بهبودی
نبود حمایت شغلی به عنوان یکی از موانع جدی در حفظ پاکی است. این کارشناس حوزه اعتیاد معتقد است:«شخصی که دو ماه برای ترک، از محل کار خود مرخصی می‌گیرد، بعد از بازگشت ممکن است شغل خود را از دست داده باشد یا حتی کارفرما از همان ابتدا اگر بفهمد شخص برای ترک اعتیاد به مرخصی می‌رود، کلاً اجازه بازگشت به کار ندهد. داشتن شغل، عزت نفس و استقلال فرد را بالا می‌برد و بیکاری از مهم‌ترین عوامل بازگشت به اعتیاد است.»
«تغییر رفتار فرد ترک‌کرده و ناتوانی خانواده در سازگاری با این تغییرات نیز یکی از موانع بزرگ است.» صفاتیان با اشاره به این جمله می‌گوید:«شخصی که قبلاً ساعت ۹ شب به خانه بازمی‌گشت، بعد از ترک می‌خواهد تا ۱۱ شب در میهمانی بماند یا قبلاً ساعت ۹ صبح بیدار می‌شد، حالا ساعت ۵ بیدار می‌شود. همین تغییرات ساده، تعادل خانواده را به هم می‌زند، چون خانواده به رفتارهای قبلی عادت داشته است.»

از تریاک تا شیشه
تغییر الگو و سخت‌تر شدن درمان
با گذر زمان همواره الگوی مصرف نیز تغییر می‌کند. صفاتیان با اشاره به تغییر الگوی مصرف از تریاک به شیشه هشدار می‌دهد:«وقتی درباره تریاک صحبت می‌کنیم، شاید میانگین پاکی سالانه ۲۰ درصد باشد، اما در مورد شیشه که درمان آن روان‌درمانی طولانی می‌طلبد، این نرخ به زیر ۱۰ درصد می‌رسد. این تغییر الگو، درمان را سخت‌تر کرده است.»

زنانه شدن اعتیاد؛ نگرانی مضاعف
متأسفانه چند سالی است که شاهد افزایش میزان مصرف در میان زنان هستیم. صفاتیان نیز از افزایش اعتیاد در میان زنان ابراز نگرانی می‌کند و می‌گوید:«۱۵ سال پیش فقط 
۵درصد مصرف‌کنندگان زن بودند، اما امروز این عدد به ۱۰ درصد رسیده است. زنان در جامعه کمتر حمایت می‌شوند، شغل ندارند و اغلب اعتیاد خود را از خانواده پنهان می‌کنند. در حالی که یک مرد هنگام ترک، کنار همسر، پدر و مادرش است، زن‌ها در تنهایی مطب را ترک می‌کنند.»

بــــرش

برگشت از میانه راه 
بعضی وقت‌ها ترک اعتیاد به معنی حل مسأله برای همیشه نیست و گاهی کسانی که در صدد ترک برآمده اند، دوباره به سر خط  بازگشته اند. مینا 40 ساله یکی از آنهاست. او که بلافاصله بعد از ترک اعتیاد دوباره به مواد روی آورد، می‌گوید:«فکر می‌کردم خیلی می‌فهمم و خودم می‌توانم از پس مغزم بربیایم. دلیل لغزشم این بود که در جلسات روان‌درمانی شرکت نکردم و با مغز خودم پیش رفتم. من باید زیر نظر راهنما جلو می‌رفتم، اما فکر می‌کردم همه چیز خیلی ساده است.» اما هیچ چیز این‌قدرها هم که مینا فکر می‌کرد راحت نبود، به‌خصوص اگر رفقای دوران اعتیاد هنوز هم پیرامون تو در روز بعد از ترکت باشند:«بعد از ترک با افرادی رفت‌و‌آمد داشتم که مصرف‌کننده بودند. دائم می‌گفتم دیگر دنبال مواد نمی‌روم و مصرف نمی‌کنم ولی در مغزم فکر مصرف ریشه‌دار شده بود. یک‌بار که پیش دوستم رفته بودم، برایش دم گرفتم، ولی با خودم گفتم من خیلی توانمندم و دیگر معتاد نمی‌شوم. هفته بعد دوباره پیش همان دوستم رفتم، خیلی هوس کرده بودم مصرف کنم. من عاشق رفیق‌بازی بودم؛ خانواده هم مرا تنها گذاشتند. بعد از یک ماه بیقراری و کلافگی، دوباره مصرف کردم.»