محسن پاک‌آیین
سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان

تحولات اخیر در قفقاز جنوبی بار دیگر جایگاه ژئوپلیتیک ایران را در این منطقه حساس برجسته کرده است. اعلامیه توافق جدید میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان که در نشستی در ایالات متحده حاصل شد، گرچه چندان مورد توجه رسانه‌ها قرار نگرفت، اما مفاد آن می‌تواند پیامدهای عمیقی برای امنیت، اقتصاد و معادلات سیاسی منطقه داشته باشد. این توافق که در قالب بیانیه‌ای هفت‌بندی منتشر شده، از دیدگاه تهران، هم حامل فرصت‌هایی برای تقویت همکاری‌های منطقه‌ای است و هم دربردارنده تهدیدهایی جدی، بویژه در صورت ورود آمریکا به معادلات اجرایی آن است.
نشست اخیر که با حضور مقامات ارشد ارمنستان و جمهوری آذربایجان در خاک آمریکا برگزار شد، منجر به صدور بیانیه‌ای شد که در آن طرفین متعهد شدند با احترام به تمامیت ارضی یکدیگر و بر اساس اصل اقدام متقابل، راه‌های مواصلاتی میان دو کشور را باز کنند.
این بخش از بیانیه که جنبه فرصت ‌ساز دارد و بر تعهد باکو و ایروان به احترام به تمامیت ارضی یکدیگر و باز کردن راه‌های مواصلاتی بر اساس اقدام متقابل اشاره دارد به این معناست که فقط مسیر «سیونیک» برای دسترسی آذربایجان فعال نمی‌شود، بلکه راه‌های ارتباطی ارمنستان به ایران از طریق نخجوان و نیز از شرق ارمنستان هم باز خواهد شد. اگر این مسیرها عملیاتی شوند، می‌توانند فصل تازه‌ای از همکاری‌های منطقه‌ای ایجاد کنند؛ همکاری‌هایی که به نفع ایران، ارمنستان و آذربایجان است.
از منظر تهران، اجرای کامل این بندها می‌تواند به گشایش مسیرهای جدید تجاری و ترانزیتی بینجامد و زمینه را برای افزایش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی میان ایران، ارمنستان و آذربایجان فراهم کند. در چنین شرایطی، حوزه قفقاز می‌تواند شاهد تحرک تازه‌ای در تعاملات سه‌جانبه و حتی چندجانبه باشد.
با این حال، دستیابی به این هدف چندان ساده نخواهد بود. جمهوری آذربایجان تاکنون مخالفت خود را با باز شدن مسیرهای ارمنستان به سمت ایران اعلام کرده و تمرکز اصلی خود را بر بهره‌برداری از مسیر زنگزور گذاشته است. این اختلاف دیدگاه می‌تواند اجرای عملی توافق را با دشواری مواجه کند.
یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های تهران نسبت به این توافق، حضور شرکت‌های آمریکایی در اجرای پروژه‌های عمرانی مرتبط با این مسیرهاست. ایران معتقد است که هیچ ضرورتی برای مشارکت شرکت‌های آمریکایی در احداث جاده زنگزور یا سایر زیرساخت‌های مرتبط وجود ندارد. به باور کارشناسان ایرانی، هدف واشنگتن از ورود به این منطقه، بیش از آنکه توسعه اقتصادی باشد، فشار بر روسیه و ایجاد مزاحمت برای منافع ایران است.
چنین حضوری از نگاه تهران، تهدیدی جدی برای امنیت قفقاز خواهد بود و می‌تواند با واکنش‌های متقابل ایران و روسیه مواجه شود. این واکنش‌ها حتی ممکن است روند تکمیل مسیرهای مواصلاتی را مختل کند و به تنش‌های جدید دامن بزند.
چه اینکه جمهوری اسلامی ایران مخالفت قاطع خود با حضور آمریکا در این منطقه را رسماً به مقامات ارمنستان اعلام کرده است. سفر اخیر یکی از مقامات ارشد وزارت خارجه ارمنستان به تهران و گفت‌وگوی تلفنی رئیس‌جمهوری ایران با نخست‌وزیر ارمنستان، بخشی از تلاش‌های دیپلماتیک ایران در این زمینه است و به گفته مقامات ایرانی، قرار است این مواضع در گفت‌وگوهای آتی با جمهوری آذربایجان و روسیه نیز مطرح شود.
تهران بر این باور است که شرکت‌های منطقه‌ای، از جمله ارمنستانی، ایرانی و آذری قادرند به تنهایی پروژه‌های عمرانی مورد نظر را اجرا کنند و هیچ لزومی برای ورود طرف‌های فرامنطقه‌ای، بویژه آمریکا، وجود ندارد.
ذکر این نکته ضروری است که ایران خواهان استقرار کامل صلح در قفقاز و حامی بازگشایی مسیرهای ارتباطی است، اما این اقدام را تنها زمانی مفید می‌داند که به تقویت همکاری‌های اقتصادی و امنیتی بین کشورهای منطقه بینجامد، نه اینکه بستر حضور و نفوذ قدرت‌های خارجی را فراهم کند. از نظر تهران، باز شدن مسیرها باید با حفظ حق حاکمیت و منافع همه طرف‌ها، بویژه ایران، همراه باشد.
آنچه مسلم است ایران به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک ویژه و تسلط بر مرزهای مشترک با ارمنستان، از ظرفیت بالایی برای اثرگذاری بر روند تحولات برخوردار است. با وجود این، ترجیح تهران بر این است که از طریق گفت‌وگوهای دیپلماتیک، طرف‌های منطقه‌ای را متقاعد کند تا مانع از ورود بازیگران مزاحم شوند.
براین اساس، یکی از نقاط قوت سیاست ایران در این پرونده، حفظ روابط متوازن با هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان است. مطابق آنچه دستگاه دیپلماسی اعلام کرده است همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با هر دو طرف ادامه دارد و رایزنی‌های منظم در سطوح مختلف برقرار است. با این حال، ایران بر این نکته تأکید دارد که مسئولیت اصلی اجرای توافق بر عهده باکو و ایروان است و تهران در این مسیر، نقش حمایتی و میانجی‌گرانه ایفا می‌کند.
در مجموع می‌توان گفت توافق اخیر میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، در صورت اجرای کامل، می‌تواند زمینه‌ساز تحولات مثبت در قفقاز و افزایش تعاملات اقتصادی و سیاسی منطقه باشد. با این حال، حضور و دخالت آمریکا در این فرآیند، تهدیدی جدی برای امنیت و ثبات منطقه محسوب می‌شود. ایران با استفاده از ظرفیت‌های دیپلماتیک و روابط متوازن با طرفین، تلاش دارد تا با حمایت از گشایش مسیرهای ارتباطی، مانع از حضور بازیگران فرامنطقه‌ای شود و روند صلح و همکاری در قفقاز را در مسیر منافع کشورهای منطقه هدایت کند.