زهرا کشوری
دبیر گروه زیست‌بوم

  
تالاب هورالعظیم، یکی از بزرگ‌ترین اکوسیستم‌های آبی خاورمیانه، این روزها در آتش بی‌آبی و فعالیت‌های انسانی می‌سوزد. در بخش عراقی، آتش‌سوزی‌های گسترده بیش از
۹۰ درصد از مساحت تالاب را نابود کرده و دود غلیظ آن آسمان خوزستان را تیره کرده است. فعالان محیط زیست عراق، شرکت‌ نفتی در بخش عراق را متهم می‌کنند که با سوزاندن نیزارها راه را برای اکتشاف نفت هموار می‌کنند، اما برخی کارشناسان این کشور، آتش‌سوزی‌ها را نتیجه خشکسالی و خودسوزی طبیعی می‌دانند. در سوی ایرانی، مسئولان هشدار می‌دهند که کاهش حقابه هورالعظیم در عراق و ایران و افزایش دما، علت آتش‌سوزی‌هایی است که چند وقتی است دود آن نفس کشیدن را برای شهروندان خوزستانی سخت کرده است. آنها هشدار می‌دهند که اگر حقابه پرداخت نشود با ادامه این روند، بحران زیست‌محیطی و سلامت عمومی در دو سوی مرز عمیق‌تر می‌شود. 
کاربران ایرانی و عراقی در شبکه‌های اجتماعی یک محتوای مشترک دارند؛ آتشی که به جان تالاب هورالعظیم افتاده و حالا نفس کشیدن را برای شهرهای مختلف خوزستان و استان میسان در عراق سخت کرده است.
شهروندان ایرانی در شهرهایی چون اهواز، رفیع و... با انتشار تصاویری از آسمان تیره‌رنگ در شبکه‌های اجتماعی، از دشواری تنفس در گرمای طاقت‌فرسای بالای ۵۰ درجه سانتی‌گراد خبر داده‌اند.
در آن سوی مرز، در استان میسان عراق، این رویداد با واکنش تند فعالان محیط زیست همراه بوده است. به نوشته رسانه‌های عراقی، برآوردهای اولیه نشان می‌دهد بیش از ۹۰ درصد از این تالاب در آتش سوخته است. دود غلیظ و آلاینده‌های ناشی از این آتش‌سوزی تأثیر مستقیم و شدیدی بر ساکنان محلی داشته است. این فاجعه زیست‌محیطی به عنوان بحرانی بی‌سابقه توصیف و گزارش شده که بیش از ۳۰۰۰ کیلومتر مربع از تالاب خاکستر شده است.
 
ادعای فعالیت‌های نفتی
فعالان محیط زیست در گفت‌وگو با رسانه‌های محلی، فعالیت‌های نفتی یک شرکت چینی در بخش عراقی تالاب را عامل اصلی این آتش‌سوزی‌ها معرفی کرده‌اند. مصطفی هاشم، ساکن محلی به «شفق نیوز» در بغداد می‌گوید: «آتش‌سوزی‌های سنتی نی‌های خشک برای تغذیه گاومیش‌ها که قبلاً رخ می‌داد، کم‌اهمیت و قابل کنترل بود، اما تخریب فعلی هورالهویزه متفاوت است. گروه‌هایی نی‌ها را می‌سوزانند تا مسیر ماشین‌آلات حفاری را هموار کنند.» دود این آتش‌سوزی‌ها تقریباً سراسر استان میسان را فرا گرفته است.
مرتضی الجنوبی، فعال محیط زیست مستقر در میسان نیز آتش‌سوزی‌ها را به توسعه نفت در تالاب مرتبط دانسته و هشدار می‌دهد: «یک شرکت عراقی، به‌همراه یک شرکت چینی در منطقه الاذیم با سوزاندن جنگل‌های نی در حال پاکسازی زمین هستند. این شرکت چینی در حال بالا بردن سطح زمین به ارتفاع هفت متر و ساخت جاده‌های داخلی است تا زمینه اعلام میدان نفتی هورالعظیم را فراهم کند.»
این منطقه بخشی از «پنجمین دوره صدور مجوز» عراق است که در فوریه ۲۰۲۳ امضا شده و شامل شش میدان نفتی و بلوک‌های اکتشافی می‌شود. شرکت چینی Geo-Jade Petroleum میدان هورالعظیم را که تقریباً به مساحت ۱۷ در ۸ کیلومتر گسترده شده، به دست آورده است.

نظریه خودسوزی طبیعی
با این وجود، کارشناسان بخش کشاورزی عراق فیلمی را در فضای مجازی منتشر کرده‌اند که نشان می‌دهد تالاب بدون هیچ دخالت انسانی و بدون وجود هیچ تجهیزاتی در منطقه‌ای که دود از زمین بلند می‌شود، شروع به سوختن می‌کند. کارشناسان از این پدیده به «خودسوزی» زمین یاد می‌کنند.
یکی از کارشناسان حاضر در منطقه توضیح می‌دهد: «برخلاف ادعاهای مطرح‌شده مبنی بر عمدی بودن آتش‌سوزی‌ها، مشاهدات میدانی نشان می‌دهد این حریق‌ها ناشی از عوامل طبیعی است. در مناطق متعددی، دود غلیظی بدون شعله‌های آشکار مشاهده می‌شود که منشأ آن، گرمای شدید و تجمع مواد خشک و قابل اشتعال در سطح زمین است.»
دکتر یاسین، از کارشناسان همراه تیم بررسی، در این‌باره می‌گوید: «این پدیده نتیجه افزایش دما و وجود مواد آلی خشک است که به‌صورت خودبه‌خود مشتعل می‌شوند. این وضعیت در حال گسترش است و اگر کنترل نشود، دود ناشی از آن به شهرهای اطراف نیز سرایت خواهد کرد.» 

موضع مسئولان ایرانی
محمدجواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، تأثیر میدان نفتی بر آتش‌سوزی‌های هورالعظیم را رد می‌کند و به «ایران» می‌گوید: «وسعت فعالیت‌های نفتی در این منطقه به حدی نیست که بتواند چنین آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای را رقم بزند.» او در ادامه یکی از دلایل اصلی این وضعیت را کاهش حقابه تالاب از سوی رودخانه دجله می‌داند و تأکید می‌کند: «همان‌گونه که در ایران تأمین حقابه تالاب‌ها ضروری است، در عراق نیز باید این حقابه از طریق دجله پرداخت شود.»

هشدارهای جدی
این مقام مسئول با اشاره به پیامدهای ادامه‌دار این روند هشدار داده است که در صورت تداوم خشکی تالاب، خطر گسترش آتش‌سوزی به بخش ایرانی هورالعظیم نیز وجود دارد. او خبر بد دیگری هم دارد: «با توجه به افزایش دما و عدم پرداخت حقابه در دو سوی مرز، آتش‌سوزی‌های هورالعظیم به طور متناوب تا پایان تابستان ادامه دارد.» 

خشکی کامل بخش عراقی تالاب
مدیرکل محیط زیست خوزستان خشکی کامل هورالعظیم در بخش عراقی را عامل این آتش‌سوزی‌های متناوب می‌داند که هر بار دودش به چشم ساکنان خوزستان می‌رود. اشرفی با اشاره به اینکه آتش‌سوزی‌ها از اسفندماه تاکنون به‌صورت متناوب ادامه داشته، می‌گوید: «بخش عراقی تالاب تقریباً خشک شده، چون از رودخانه دجله آبی به آن نمی‌رسد. همین خشکی باعث تجمع گاز متان و وقوع آتش‌سوزی‌های گسترده شده است.»
او می‌افزاید: «ما از یک فروند هواپیمای آب‌پاش برای مهار آتش استفاده کردیم، اما به دلیل وسعت زیاد منطقه و پراکندگی آتش، تأثیر آن محدود بوده و راه‌حل اصلی، رهاسازی آب از سوی عراق است.»
مدیرکل محیط زیست خوزستان از برگزاری جلسات متعدد با مسئولان عراقی خبر می‌دهد و می‌گوید: «استاندار خوزستان با مسئولان استان ذی‌قار عراق و معاون وزیر کشور عراق مذاکره کرده است. وزارت محیط زیست و وزارت خارجه ایران نیز در حال پیگیری موضوع هستند.» با این حال، او تأکید می‌کند که تاکنون نتیجه‌ای حاصل نشده و عراق به تعهدات خود در قبال حقابه تالاب عمل نکرده است.  آنطور که رسانه‌های عراقی می‌نویسند طرف عراقی انتظار دارد که ایران آب را برای خاموش کردن هورالعظیم رها‌سازی کند. اشرفی می‌گوید: «اگر در ایران آبی وجود داشته باشد در بخش ایرانی رها می‌شود.»
اشرفی درباره وضعیت بخش ایرانی هورالعظیم می‌گوید: «در حال حاضر کمتر از ۶ تا ۷ مترمکعب آب در ثانیه وارد تالاب می‌شود، در حالی که حداقل نیاز آن ۱۵ مترمکعب است. اگر این روند ادامه یابد، بخش ایرانی هم در معرض خشکی و آتش‌سوزی قرار می‌گیرد.»
وی با اشاره به تبخیر شدید آب در فصل تابستان هشدار می‌دهد: «تبخیر تا ۲۰ مترمکعب در ثانیه می‌رسد، یعنی حتی اگر ۱۵ مترمکعب آب هم وارد تالاب شود، باز هم کافی نیست. ما امیدواریم با بارش‌های پاییزی از این بحران عبور کنیم.»