نوشين طهماسبی
گروه زیست بوم

گردوغبار تالاب صالحیه شب تهران را بنفش کرد و نفس کشیدن را برای بسیاری از شهروندان این کلانشهر سخت کرد. اما مطالعات انجام‌شده توسط دانشگاه تهران و مرکز پژوهش‌های مدیریت و برنامه‌ریزی کشور نشان می‌دهد که تأثیر منفی این گردوغبار به تهران محدود نخواهد بود و کارشناسان این گردوغبارها را تا جاده دماوند ردیابی کرده‌اند. تأثیر خشکیدگی این تالاب روی شهرهای اطراف آنقدر زیاد است که با ورود رئیس‌جمهوری در دولت سیزدهم به ماجرا منجر به تشکیل یک کمیته شد، اما این کمیته هم نتوانست جلوی بلند شدن گردوغبار تالاب را بگیرد.
زهره عبادتی، رئیس اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست شهر تهران پیش‌تر هشدار داده بود که احتمالاً تهرانی‌ها تابستان‌ها را با گردوغبار این تالاب به پایان خواهند برد. مدیرکل حفاظت محیط‌زیست البرز در گفت‌وگو با «ایران» راهکار حفظ تالاب صالحیه و نجات شهروندان این شهرها را پرداخت حقابه تالاب و همکاری وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو می‌داند. وسعت کل حوضه آبریز تالاب صالحیه بیش از ۴۸ هزار هکتار است و این محدوده شامل ارتفاعات هشتگرد، نظرآباد، آبیک، آوج، قزوین، ابهر و قیدار در استان زنجان است.

خشکسالی، آب تالاب را بلعید
آغاز سال‌های کم‌بارش و خشکسالی که از سال ۱۴۰۰ شدت گرفت، اندوخته سال‌های پرآبی تالاب صالحیه را به آسمان برد و زمین بی‌حاصل و ترک‌خورده را بر جای گذاشت.
این روزها خبری از پروبال زدن پرندگان مهاجر تالاب نیست. شتران سرگردان و غیرمجاز که در نبود خوان گیاهی، تنها به بوته‌های خشک بیابان رسیده‌اند، با لگدمال کردن و شخم زدن شن‌های این بیابان بی‌آب و علف، دلیلی مضاعف برای به رخ کشیدن خشکیدن این عرصه آبی شده‌اند.
 
احداث زهکش و آغاز مرگ تالاب صالحیه
احداث زهکش قزوین از سوی اداره جهاد کشاورزی این استان با هدف آبیاری کشاورزی در دهه ۸۰، آغازی برای نابودی تالاب صالحیه به شمار می‌رود.
آن زمان سازمان حفاظت محیط‌زیست این اقدام را خطرساز دانست، اما توجهی به این هشدار نشد و در نهایت زهکش قزوین به طول ۵۰ کیلومتر، عرض ۱۰ متر و عمق 4 متر احداث و به حائلی بین دشت‌های استان البرز و قزوین تبدیل شد. شوربختانه، فرسایش خاک در طول ۱۵ سال گذشته مشکلات فراوانی در محدوده تالاب صالحیه به وجود آورده و طبق آخرین مطالعات، نیمی از این محدوده که حدود بیش از ۲۰ هزار هکتار است، تبدیل به کانون ریزگرد فعال شده است.

تعیین حقابه  ۶۰ میلیون مترمکعبی
به استناد بند ۲ قانون تالاب‌ها، تعیین حقابه و طرح مطالعاتی آن باید انجام شود. طرح مطالعاتی به صورت یکپارچه در دو حوزه استان البرز و قزوین با کمک سازمان حفاظت محیط‌زیست و از طریق متخصصان انجام شد و میزان حقابه تالاب را تعیین کردند که به استناد همان قانون، تأمین حقابه به عهده وزارت نیرو است. حداقل آبی که برای تالاب در حوزه شهرستان نظرآباد مشخص کرده‌اند،۶۰ میلیون مترمکعب است؛ حقابه‌ای که تاکنون پرداخت نشده است.
راهکار دیگری نیز برای نجات صالحیه در نظرآباد و نجات شهروندان تهرانی از گردوغبار این تالاب روی کاغذ آمده بود. مقرر شده بود بخشی از آب تصفیه‌خانه‌های ماهدشت در صورت استانداردسازی برای دشت‌های اشتهارد و نظرآباد استفاده شود، که در برنامه بلندمدت محقق نشد؛ زیرا تصفیه‌خانه ماهدشت مشکلاتی دارد و همیشه خروجی آن استاندارد نیست تا برای تأمین حقابه‌های تالاب استفاده کنند.

 گردوغبار به شرق تهران رسید
مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان البرز با بیان اینکه مشکلات گردوغبار تالاب صالحیه به عنوان یک اکوسیستم زنده از حوزه البرز به تهران رسیده است، به «ایران» می‌گوید: «این تالاب باید به نحوی مدیریت شود که دوره مرگ یک اکوسیستم زنده از طریق برنامه‌های تخصصی به تعویق بیفتد.»
وی با اظهار امیدواری به اینکه بخشی از این تالاب احیا خواهد شد، می‌افزاید: «تالاب صالحیه تنها تالاب فصلی استان است که سه‌چهارم آن در قزوین و بقیه آن در استان البرز واقع شده است. برخی اقدامات همچون احداث زهکش در آن بدون مطالعات اجرا شده که باعث خشک شدن تالاب شد و اکنون نیز در بدترین شرایط آبی در این حوزه قرار گرفته‌ایم.»
محمدپور یکی از دلایل اصلی خشک شدن تالاب را احداث زهکش قزوین می‌داند و می‌گوید: «ایجاد این زهکش منجر به کشیده شدن آب از سفره‌های زیرزمینی و خشک شدن این تالاب شده و در نهایت ایجاد گردوغبار در بیشتر فصول سال را به دنبال داشته است.»
وی می‌افزاید: «در مطالعات انجام‌شده توسط دانشگاه تهران و مرکز پژوهش‌های مدیریت و برنامه‌ریزی کشور اعلام شده‌، حدود ۸۵ کیلومتر از شرق تهران یعنی تا جاده دماوند تحت تأثیر گردوغبار تالاب صالحیه است و نشان‌دهنده این موضوع است که آسیب‌های این تالاب فراتر از البرز و تهران است.»
وی با بیان اینکه در شرایط اقلیمی کنونی می‌توان با افزایش سهمیه آب، تالاب صالحیه را از مرگ حتمی نجات داد، می‌گوید: «علاوه بر بحث زهکشی، شاهد چرای بی‌رویه شترها از استان‌های دیگر هم در این تالاب هستیم که بیش از ظرفیت قابل تحمل محیط ، در آن چرا می‌شود.»
او یادآوری می‌کند: «سند تالاب صالحیه برای محیط‌زیست بر اساس قانون است؛ بنابراین بزودی تکلیف دستگاه‌ها برای احیای این تالاب مشخص می‌شود و با همکاری همه دستگاه‌ها از جمله جهاد کشاورزی و ذی‌نفعان محلی بخش‌های زیادی از این تالاب احیا خواهد شد.»
محمدپور می‌گوید: «با همراهی وزارت نیرو، مردم محلی و مطالعات دانشگاهی برنامه اجرایی خود را در سال‌جاری آغاز می‌کنیم.» وی اضافه می‌کند: «در مطالعات دیده شده اگر مجموعه عوامل وزارت جهاد کشاورزی، شرکت‌های آب منطقه‌ای و آبفا پای کار نیایند و تخصیص حقابه نباشد، توفیقی نخواهیم داشت.» محمدپور می‌گوید: «با هم‌افزایی با استان همسایه که توسط حفاظت محیط‌زیست انجام می‌شود، بسترها برای اقدامات مؤثر در تالاب فراهم شده است.»

احیای تالاب صالحیه، نیازمند نگاه فرااستانی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان البرز نیز در خصوص وضعیت تالاب صالحیه با اشاره به اینکه بحث حفاظت از تالاب صالحیه فرااستانی و در سطح ملی باید پیگیری شود، به «ایران» می‌گوید: «با احداث سد در استان‌های بالادست، حجم آبی که به این تالاب می‌رسد کاهش یافته و این امر موجب تشدید بیابان‌زایی و ریزگردها شده است.»
اصغر بیات به ضرورت احیای تالاب صالحیه در حوزه استان البرز اشاره می‌کند و می‌افزاید: «اقدامات لازم چه در محدوده البرز باشد یا قزوین باید انجام شود، چراکه اثرات منفی ریزگردها در هر دو محدوده گریبانگیر استان البرز و تهران خواهد بود و بادهایی که از غرب به شرق می‌وزد، ریزگردها را به سمت البرز و تهران هدایت می‌کند.»
مدیرکل منابع طبیعی استان البرز با اشاره به اقدامات شاخص در محدوده تالاب صالحیه استان البرز خاطرنشان می‌کند: «تا حدودی مدیریت و کنترل دام‌های سرگردان را در این محدوده انجام داده‌ایم. در واقع، از پروژه‌های اصلی ما حفاظت و قرق منطقه بود و در این عرصه به طور شبانه‌روزی از ورود دام‌ها به منطقه تالاب جلوگیری شده است.»
بیات می‌گوید: «لازم است برای احیای تالاب صالحیه حقوق عرفی دامدارانی که در آن منطقه حق بهره‌برداری دارند با برنامه‌ریزی‌ها و انتقال سند انجام و این حقوق عرفی پرداخت شود تا از ورود دام‌ها برای حفاظت قرق جلوگیری به عمل آید.»