آیینهای برای آیینهای سوگ
فرهنگ سوگ شیعی تجربه زیسته مناسک عزاداری شیعیان را به صورتی نظام‌مند معرفی می‌کند
سمیرا دردشتی
روزنامه‌نگار
آیینهای سوگواری مذهبی شیعیان بی‌تردید از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مناسک در جهان اسلام به شمار می‌آیند. پیوند عمیق این آیین‌ها با واقعه عاشورا و بازتاب آن در نمادها، گفتارها، رفتارها و فضاهای شیعی، سوگواری را در تشیع به نظامی از معنا، حافظه و هویت بدل کرده است. ترکیب روایت‌های عاشورایی با فرهنگ بومی جوامع مختلف در طول سده‌ها، اشکال متنوع و پویایی از عزاداری را در مناطقی چون ایران، عراق، لبنان، هند و پاکستان پدید آورده است. هر یک از این آیین‌ها، حامل زبان، روایت و سازمان خاص خود هستند و مطالعه آنها، راهی برای شناخت عمیق‌تر فرهنگ شیعی و سازوکارهای بازنمایی قدرت و هویت در جوامع شیعه به شمار می‌رود.
با این حال مطالعات موجود درباره عزاداری‌های شیعی، با خلأهای مفهومی و روش‌شناختی بسیاری مواجه‌اند. بیشتر پژوهش‌ها یا در سطح توصیف‌های محدود باقی مانده‌اند یا فاقد انسجام نظری و دقت میدانی بوده‌اند. پراکندگی داده‌ها، تکیه صرف بر منابع روایی و نادیده گرفتن تجربه زیسته، سبب شده است تصویر جامعی از این پدیده در دست نباشد. همچنین مستندات رسانه‌ای به سبب غلبه جنبه‌های بصری، از تحلیل عمیق مناسک و نسبت آنها با هویت دینی غفلت کرده‌اند.
در پاسخ به همین خلأها، پروژه «فرهنگ سوگ شیعی» تعریف و راه‌اندازی شده است. این اثر با هدف ارائه تصویری علمی، نظام‌مند و چندلایه از آیینهای عزاداری مذهبی شیعیان، توسط انتشارات «آرما» منتشر شده است. کتاب پس از انتشار، موفق به دریافت دومین جایزه کتاب سال عاشورا (دعبل خزاعی) در حوزه پژوهش اجتماعی شد. این دانشنامه در ده گروه موضوعی ساماندهی شده و در قالب مدخل‌های الفبایی به شیوه‌ای موجز، مستند و با رویکردی علمی تدوین شده است. از حیث ساختار، این دانشنامه در میان آثار مشابه جایگاهی برجسته دارد، زیرا نه‌تنها تلاش کرده گستره معنایی، تاریخی و جغرافیایی آیینهای سوگ شیعی را در نظر بگیرد، بلکه کوشیده است با رعایت دقت مفهومی، ایجاز اطلاعاتی و وفاداری به تجربه‌مندی میدانی، الگوی نسبتاً جدیدی از پژوهش در حوزه آیینهای مذهبی شیعی ارائه دهد.
ساختار و ابعاد موضوعی دانشنامه
فرهنگ سوگ شیعی، اثری است دانشنامه‌ای، تخصصی و میان‌رشته‌ای که با حضور بیش از پنجاه نفر از نویسندگان، پژوهشگران و مشاوران علمی به سرویراستاری این پروژه، «محسن حسام مظاهری» تدوین شده و هدایت علمی آن با همکاری شورای علمی متشکل از چهره‌هایی چون پیمان اسحاقی، جبار رحمانی، مسلم نادعلی‌زاده، سعید طاووسی‌مسرور، مهدی مسائلی و مظفر پاسدار‌شیرازی انجام شده است. این ترکیب از رشته‌ها و پژوهشگران، سبب شده است تا هم در روش، هم در زبان و هم در محتوای مقالات، تک‌صدایی یا یک‌جانبه‌نگری تعدیل شود و به جای آن انعطافی میان‌دانشی و چندنظری جاری باشد. محتوای کتاب شامل ۲۷۱ مدخل است که در ده گروه موضوعی دسته‌بندی شده‌اند. این گروه‌ها با هدف تفکیک و سازماندهی بهتر ابعاد مختلف آیینهای عزاداری، طراحی شده‌اند.
نخستین گروه موضوعی مربوط به «مفاهیم و اصطلاحات» است. در این بخش واژگانی مانند اسطوره، اشک، شفاعت، آب و خون که در بستر معنایی سوگواری شیعی واجد دلالت‌های خاص هستند، از منظر تاریخی، دینی و فرهنگی بررسی شده‌اند. مفاهیم معرفی شده در این بخش برشی از جهان‌نگری سوگ شیعی را نمایان می‌کنند؛ جهانی که در آن، عاطفه، رنج، نیایش و انتظار، عناصر سازنده تجربه دینی به شمار می‌روند. گروه دوم «آثار مکتوب» است. این گروه شامل مقاتل کلاسیک (مانند «لهوف» و «روضة‌الشهدا»)، متون زیارتی (مانند زیارت عاشورا)، پژوهش‌های تحلیلی (مانند «تعزیه، آیین و نمایش در ایران») و دیگر کتاب‌های تاریخی یا عرفانی (مانند «التنزیه» و «کبریت احمر») می‌شود. این بخش نظام نوشتاری سوگواری را بازتاب داده و نسبت متون با آیین‌ها را نشان می‌دهد. مثلاً چگونه یک مقتل به مداحی تبدیل می‌شود یا زیارتنامه به مناسک حضوری شکل می‌بخشد.
سومین گروه موضوعی را «اشخاص» تشکیل می‌دهند. این بخش گستره وسیعی از شخصیت‌های تاریخی، مذهبی، هنری و فکری مرتبط با سوگ را دربرمی‌گیرد. از امامان و شهیدان کربلا گرفته تا علمای مؤثر در ترویج آیین‌ها (نائینی و شوشتری)، مداحان، روضه‌خوان‌ها و خطیبان (فلسفی و کعبی)، مقتل‌نویسان (ابن‌طاووس و دربندی)، شاعران (دعبل خزاعی و محتشم کاشانی) و حتی محققان غربی و شرقی (چلکوفسکی و خودزکو)، در این بخش مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این تنوع نشان می‌دهد عزاداری، شبکه‌ای از بازیگران متکثر دارد که هر یک در صورت‌بندی آن نقش ایفا می‌کنند. گروه چهارم به «آیین‌ها، آداب و رسوم» می‌پردازد. آیین‌هایی چون قمه‌زنی، نخل‌گردانی، زنجیرزنی، چهل‌منبر و... که هم به صورت توصیفی و هم با تحلیل ریشه‌ها، تحولات و دلالت‌های فرهنگی‌شان معرفی شده‌اند. توجه به عنصر نمایش، بدن، نظم مکانی و زمان آیینی از جمله عناصر تحلیل در این بخش است.
نمی‌توان این فهرست موضوعی را بدون در نظر گرفتن «واحدهای جغرافیایی» مطلوب دانست. پنجمین گروه همین امر را مورد واکاوی قرار داده است. تمرکز بر کشورها (مانند لبنان، هند و عراق) و شهرها (مانند کربلا، قم، اردبیل و زنجان)، امکان مشاهده تفاوت‌ها و شباهت‌ها در الگوهای عزاداری را فراهم کرده است. این مدخل‌ها بر بومی شدن آیین‌ها و نیز انتقال و تغییرپذیری‌شان در طول زمان تأکید دارند. ششمین گروه به «اماکن» اختصاص دارد. از حسینیه‌ها (حسینیه اعظم زنجان و حسینیه ارشاد)، تکایا (تکیه دولت و تکیه معاون‌الملک) تا فضاهای معنوی همچون «بین‌الحرمین» در این بخش تحلیل شده‌اند. تمرکز این مدخل‌ها بر کالبد، کارکرد، تاریخچه و نقش اجتماعی این مکان‌هاست.
در فرهنگ سوگ شیعی «اشیای آیینی» جایگاه مهمی دارند و معانی مختلفی را به ذهن می‌آورند. به همین دلیل هفتمین گروه موضوعی به این اشیا پرداخته است. علم، توغ، دمام، شمایل، پرچم و... به‌عنوان حاملان نمادین سوگواری در این بخش بررسی شده‌اند. این اشیا نه‌تنها نقش تزئینی دارند، بلکه نشانه‌هایی از حافظه جمعی و نظام معنایی آیینی هستند و عزاداران می‌کوشند با بهره‌گیری از آنها با اذهانِ مخاطبین هم‌داستان شوند. زمان، موضوع مهم دیگری است که در شمار زیادی از آیین‌ها اهمیت دارد و کتاب در هشتمین گروه موضوعیِ مربوط به فرهنگ سوگ شیعی کوشیده این «زمان‌ها و مناسبت‌ها» را استخراج کرده و توضیح دهد. تاسوعا، عاشورا، اربعین، ایام فاطمیه، بیست‌ویکم رمضان و... نه فقط به‌عنوان تاریخ، بلکه به مثابه لحظات تقویمی بحرانی و متمایزکننده هویت شیعی تحلیل شده‌اند.
بی‌شک هیچ فرهنگ و نظام معنایی را بدون «سازمان‌ها و نهادهای» مرتبط با آن نمی‌توان تداوم بخشید و این امر نهمین گروه را به خود اختصاص می‌دهد. هیئت‌های مذهبی، مؤسسات تبلیغی و سازمان‌های مدنی که در سوگواری فعال‌اند، از منظر ساختار، ایدئولوژی و شیوه‌های کنشگری‌شان بررسی شده‌اند. به طور مثال در این گروه «مؤسسه وعظ و خطابه» یا «هیئت رزمندگان اسلام» معرفی می‌شوند. در نهایت دهمین گروه موضوعی که از منظر پژوهشگران نیاز به پرداختن داشته است، «دوره‌های تاریخی و دولت‌ها» هستند. آل‌بویه، صفویه و قاجاریه به‌عنوان دولت‌هایی که در سیاست دینی خود به سوگواری نیز نظر داشته‌اند، در این گروه گنجانده شده‌اند. همچنین نسبت میان آیینهای عزاداری با تحولات سیاسی و حکومتی در این بخش مورد واکاوی قرار گرفته است.
چشم‌انداز توسعه‌پذیر دانشنامه
ویژگی مهم «فرهنگ سوگ شیعی»، ایستایی‌ناپذیری آن است که البته می‌توان آن را خاص فعالیت‌های این‌چنینی دانست. این پروژه به‌عنوان یک طرح پژوهشی مستمر تعریف شده است که هر ده سال یک‌بار در قالب ویراستی جدید بازبینی، تکمیل و روزآمد خواهد شد. چنین رویکردی امکان همگامی با تحولات آیینی، ورود داده‌های نو، بازبینی مفروضات پیشین و اصلاح اشتباهات احتمالی را فراهم می‌سازد. همچنین این پویایی به دانشنامه امکان می‌دهد تا از یک محصول چاپی صرف فراتر رود و به شبکه‌ای زنده برای تولید، ذخیره و انتقال دانش در حوزه آیینهای شیعی بدل شود.
در تدوین مقالات این دانشنامه بر ایجاز و دقت تأکید شده است. تلاش شده تا هر مقاله تنها به داده‌های ضروری اکتفا کند و از انباشت افراطی اطلاعات پرهیز شود. منابع مورد استفاده در انتهای مقاله به شکلی موجز و بر اساس نام خانوادگی و سال نشر آمده‌اند و اطلاعات تفصیلی کتاب‌شناسی به بخش پایانی دانشنامه منتقل شده است. افزون بر این در پایان مقالات، منابع تکمیلی برای مطالعه بیشتر معرفی شده‌اند تا امکان پژوهش بیشتر برای خوانندگان علاقه‌مند فراهم شود.
بدین‌ترتیب، «فرهنگ سوگ شیعی» تنها یک مرجع معتبر برای شناخت نظام آیینی عزاداری در تشیع نیست، بلکه مدلی برای طراحی پروژه‌های دانشنامه‌ای در دیگر حوزه‌های فرهنگ دینی نیز محسوب می‌شود. در جهانی که مطالعات دین بیش از هر زمان دیگر نیازمند دقت روشی، تحلیل بینارشته‌ای و حساسیت به زمینه‌های فرهنگی و سیاسی است، این دانشنامه الگویی پیشنهادی برای بازاندیشی در تولید دانش دینی عرضه می‌کند.
چالش‌ها و کاستی‌های اثر
با وجود تلاش قابل ملاحظه‌ای که در گردآوری و نظام‌مندسازی داده‌های پراکنده درباره آیینهای عزاداری شیعیان صورت گرفته است، کتاب با نقدهایی نیز از سوی متخصصین امر مواجه بوده که بخشی از آنها ناظر به ضعف‌های ساختاری و بخشی دیگر مربوط به محدودیت‌های محتوایی کتاب است. از جمله نقدهای مهم، می‌توان به ناسازگاری عنوان اثر با محتوای آن اشاره کرد، به گونه‌ای که برخی منتقدان بر این باورند عنوان کتاب یعنی «فرهنگ سوگ شیعی» وسعتی بیشتر از حوزه واقعی پوشش‌یافته در اثر دارد، زیرا تمرکز اصلی آن بر آیینهای عاشورایی است و سایر مناسک سوگواری شیعی مانند ایام فاطمیه، کمتر در آن بازتاب یافته‌اند. همچنین در چینش الفبایی مدخل‌ها، نشانی از عدم توازن در انتخاب اشخاص یا آیین‌ها دیده می‌شود، بویژه در گزینش مداحان، علما یا شاعران که گاه مبنای مشخصی ندارد. افزون بر این برخی مداخل تکراری‌اند یا فقدان برخی آیینهای محلی و بومی (چون آتش‌گردانی، پرسه‌زنی و…) به چشم می‌خورد که می‌توان انتظار داشت در ویراست‌های آتی اثر اصلاح شود. از حیث نگارشی نیز رعایت نشدن رسم‌الخط مصوب فرهنگستان زبان و بی‌توجهی به قواعد رایج در دانشنامه‌نویسی، مانند حذف «ال» در مدخل‌ها از سوی برخی پژوهشگران و متخصصین دانشنامه‌نویسی مورد نقد واقع شده است. با این حال ویژگی‌هایی مانند توجه به آیینهای میدانی، بهره‌گیری از منابع متنوع و معرفی منابع تکمیلی برای پژوهشگران، از نقاط قوت کتاب به شمار می‌آیند و آن را به اثری قابل ارتقا در ویراست‌های آینده بدل کرده است.
فرهنگ سوگ شیعی
سرویراستار: محسن حسام مظاهری
ناشر: انتشارات آرما
تعداد صفحات: 672
قیمت جلد: 420 هزار تومان
